XVI. YÜZYIL TÜRK EDEBİYATI

Âdem Peygamber, ruhlar âleminde Yusuf’un güzelliğini görüp ona hayran olur. Başka peygamberler de bu durumdadır. Ancak Allah, Yusuf’u Yakup’a ihsan eder ve Yusuf,
Yakup’un on ikinci oğlu olarak dünyaya gelir. İki yaşındayken annesi ölür. Yakup, bakması için onu amcasının kızı İnase’ye teslim eder. İnase onu sevgi ve şefkatle büyütür.

Ahmed-i Rıdvan Mahzenü’l-Esrar

Gûy u Çevgân

Bu yüzyılda hamse (beş mesnevi) sahibi şairlerin sayısı artmıştır. Ahmed-i Rıdvan, Taşlıcalı Yahya, Lamiî, Gelibolulu Âlî, Şemsettin-i Sivasî ve Celilî bu asrın hamse sahibi şairleridir.

Yüzyılın en dikkat çekici mesnevi şairi Taşlıcalı Yahya’dır. Mesnevi geleneği içinde özgün ve yerli konuları işleyerek üne kavuşmuştur. Yahya’nın hamsesi şu mesnevilerden oluşur: Gencine-i Raz, Şah u Geda, Usulname yahut Kitab-ı Usül, Yusuf u Züleyha, Gülşen-i Envar.

Azeri sahasında da bu konuyu Fuzulî ve Hakirî işlemiştir. Fakat Fuzulî, o kadar güzel işlemiştir ki Leyla ile Mecnun denildiğinde ilk akla gelen odur. Fuzulî, bu aşk hikâyesini tasavvufi bir niteliğe büründürmüştür. Fuzulî’nin “mef‘ulü mefa‘ilün fe‘ulün” kalıbıyla yazdığı bu eser, 3098 beyitlidir. Başında bir dibace (önsöz) bulunmaktadır.

Ahmed-i Rıdvan’ın Hüsrev ü Şirin’i 6308 beyitlik oldukça hacimli bir mesnevidir.
Şair, eserini yazarken hem Nizamî’nin hem de Şeyhî’nin eserinden yararlanmıştır. Kimi
olayları verirken Nizamî’ye kimilerinde ise Şeyhî’ye uymuştur. Şeyhî’nin planını, bir iki
nokta dışında aynen uygulamıştır. Hatta mesnevi içindeki gazellerden çoğu ve terci-bent Şeyhî’ye naziredir

İnsanın, aşk uğruna maddi varlığından vazgeçmesinin, tasavvuf şiirinde ise Tanrı’nın varlığında yokluğa erişmenin simgesi olan şem (mum) ile pervane (kelebek) hikâyesi kitap düzeyinde ilk defa Fars şiirinde Ehli-i Şirazi tarafından işlenmiştir.

En güzel Gül ü Bülbül mesnevisini Kara Fazlî yazmıştır.

Şah ile Geda’nın aşkı üzerine kurgulanan bu hikâye, ilk defa Fars edebiyatında Hilalî tarafından mesnevi tarzında işlenmiştir.

XVI. yüzyılda iki şair Cemşid ü Hurşid mesnevisi kaleme almıştır. Bunlardan ilki Abdî’dir.

Mesneviler şimdiye kadar farklı biçimlerde sınıflandırılmıştır. Mevcut çalışmalardan yararlanarak XVI. yüzyıl mesnevilerini içeriklerine göre dört başlık altında toplayabiliriz: Aşk ve Macera Mesnevileri, Dinî ve Tasavvufi Mesneviler, Tarihî ve Destanî Mesneviler, Yerli ve Realist Mesneviler.

Gelibolulu Alî de XVI. yüzyılın hamse sayılabilecek kadar çok mesnevi yazan şairlerindendir. Mesnevileri arasında Mihr ü Mah,Tuhfetü’l-Uşşak, Riyazü’sSalikîn,
Mihr ü Vefa, Camiü’l-Buhur yer almaktadır.

XVI. yüzyılın hamse şairlerinden Ahmed-i Rıdvan, eserlerini II. Bayezit adına tertip etmiştir. Anadolu ve Rumeli’de sancak beyliği görevlerinde bulunduktan sonra Edirne’de öldüğü bilinen şairin divanının yanı sıra İskendername, Leyla vü Mecnun, Hüsrev ü Şirin, Rıdvaniyye ve Mahzenü’l-Esrar’dan oluşan hamsesi vardır. II. Bayezit’in şehzadesi Ahmet adına da Heft Peyker mesnevisini yazmıştır.

XVI. yüzyılın en dikkat çekici mesnevi şairi Taşlıcalı Yahya’dır. Mesnevi geleneği içinde özgün ve yerli konuları işleyerek üne kavuşmuştur. Yahya’nın hamsesi şu mesnevilerden oluşur: Gencine-i Raz, Şah u Geda, Usulname yahut Kitab-ı Usül, Yusuf u Züleyha, Gülşen-i Envar.

16. yüzyılda önemli mesnevi şairlerinden biri Bursalı Lamiî’dir. Şairin iki hamse oluşturacak kadar, yani ondan fazla mesnevisi vardır. Fettah-ı Nişâpûrî’den nesirle karışık nazmen tercüme ettiği Hüsn ü Dil ve Ali Şir Nevayî’den nazmen çevirdiği Ferhad u Şirin gibi eserleriyle Yavuz Sultan Selim’in ilgisini çekmiştir. Daha önce diğer Osmanlı şairlerince ele alınmayan mesnevi konularını işlemiştir; Salaman u Absal, Vamık u Azra, Veyse vü Ramin, Gûy u Çevgân gibi çift kahramanlı mesnevileri böyledir. Alegorik özelliklere sahip Şem ü Pervane adlı mesnevisi bu konuda Türkçe yazılmış ilk mesnevidir.

XVI. yüzyıl mesnevilerini dört başlık altında toplayabiliriz: Aşk ve Macera Mesnevileri,
Dinî ve Tasavvufi Mesneviler, Tarihî ve Destanî Mesneviler, Realist Yerli Mesneviler.

XVI. yüzyılda yazılan mesneviler arasında çift kahramanlı aşk hikâyeleri büyük yer tutar. Bu tür mesnevilerin kahramanları kişiler olabileceği gibi kişileştirilmiş varlıklar da olabilir. Şairler çeşitli temsil ve istiareler kullanarak (alegori ve metafor), eserlerini çok katmanlı bir anlamsal yapıya büründürmek isteyebilirler. Aşk üzerine kurulmuş mesnevilerin başında konusunu kutsal metinlerden alan Yusuf u Züleyha gelir. Onun ardından sırasıyla Leyla vü Mecnun, Ferhad u Şirin ve Şem ü Pervane sıralanır.

XVI. yüzyılın bilinen ilk Leyla vü Mecnun mesnevisi Sinan Behiştî tarafından 1506 yılında yazılmıştır. Aynı konuyu işleyen Kadimî, Celilî, Sevdayî, Larendeli Hamdî, Celalzade Salih ve Halife’nin mesnevileri de günümüze ulaşmıştır.