XVI. YÜZYIL TÜRK EDEBİYATI

Kaynakların verdiği bilgilerden hareketle Lamiî Çelebi’nin üstün yönlerini şöyle sıralayabiliriz: 1. Üretken (velud) bir şair ve yazardır. 2. İki hamse sahibidir. 3. Nesirde üstattır. 4. Mükemmel ve mürettep divan sahibidir. 5. Âlim şairlerdendir. 6. Abdurrahman Camî’den yaptığı tercümelerle Camî-i Rum diye anılır.

Âlî birden çok divan tertip eden ve divanlarına özel adlar veren şairlerdendir. Dört divanı vardır. Gençliğinde yazdığı şiirleri birinci divanında toplamış, daha sonra yazdığı şiirlerini hayatının dönemlerine göre tasnif ederek Varidatü’l-Enîka ve Layihatü’l-Hakîka adlı iki ayrı divanda bir araya getirmiştir. Ömrünün son yıllarında yazdığı şiirlerini de dördüncü divanına almıştır. Ayrıca, gazellerinden seçtiği yüz matla beytini bir araya getirerek Gül-i Sad-berg’i; Varidatü’l-Enîka ve Layihatü’l-Hakîka adlı divanlarından seçmeler yaparak başına bir mukaddime eklemek suretiyle Sadef-i Sad-güher’i tertip etmiştir. Hamse oluşturacak kadar mesnevi yazmıştır

Ruhî, en çok gazel yazan divan şairlerindendir. Divanında 1115 gazel yer alır. Gazellerinde lirik bir söyleyiş tarzı ve rintçe bir eda vardır. Bu özellik gazel nazım türünün birinci planda âşıkane olması, içkiden, sevgiliden, ayrılık ve vuslattan bahsetmesi vb. sebeplerden kaynaklanıyor olmalıdır. Ancak bu özelliğin, mahlasından da anlaşıldığı gibi onun iç dünyası
ile de ilgili olduğunu belirtmek gerekir.

Ruhi'nin şiirleri, daha çok âşıkane ve rindane görünmekle beraber fikrî
ve sosyal konulu olanları da az değildir. Dili gayet sade ve akıcı olup çağdaşı diğer bazı şairlerin şiirlerine göre tamlamalar ve yabancı kelimeler sayıca azdır. Söz ve mana sanatlarına fazla itibar etmeyen Ruhî, akıcı bir üslup yakalama gayretinde olmuş ve içinden geldiği gibi söylemiştir.

Lamiî Çelebi, devrinden itibaren “mükemmel ve mürettep divan sahibi” olarak tanınır. Divanı dışında bilinen on altı manzum eseri vardır. Bir hamse yazmanın bile çok büyük başarı sayıldığı bir dönemde o, iki hamse oluşturacak kadar eser yazmayı başarmıştır. Türk edebiyatında mesnevi sahasında seçkin bir yere sahiptir. Ayrıca mesnevilerinde kendi zamanına kadar ele alınmamış konuları ele alma cesaretini göstermiştir.

Lamii Çelebi, hamse tertip etmemekle birlikte yazdığı mesnevilerle hamse şairleri arasında sayılmaktadır. Manzum, nazımla nesir karışık ve mensur olmak üzere otuza yakın eserin sahibidir

Ruhi,  Fuzulî’nin Şikâyetname olarak tanınan mektubunda dile getirdiği aksaklıkları gazel formunun elverdiği ölçüde işleyen ve özellikle “eksilmede” redifli gazelinde, artık yok olmaya yüz tutmuş değerlerin ardından duyduğu acıyı dile getirerek çağının tanığı olduğunu göstermiştir.

Ruhî, sosyal hayata ve hadiselere duyarlı bir divan şairidir. Belki de bu yüzden şiirlerinde söz ve mana oyunlarına fazla yer vermez ve yine bu yüzden şiirlerine akıcılık ve sadelik hâkimdir. Divanında konuşma dili ile söylenmiş mısralar çoktur.

Mustafa Âlî, doğup büyüdüğü Gelibolu’da başladığı eğitimini İstanbul’da sürdürür.Eğitimini tamamladıktan sonra çok çeşitli görevlerde bulunur. Kütahya, Şam ve Bosna’da divan kâtipliği; Halep, Erzurum, Bağdat ve Sivas’ta defterdarlık; İstanbul’da yeniçeri kâtipliği; Amasya ve Cidde’de sancakbeyliği yapar. II. Selim ve III. Murat’la yakın ilişki kurar.

Divan edebiyatının çok sayıda gazel yazan şairlerindendir. Fakat asıl şöhretini terkib-bendiyle yapmıştır. Ruhî’nin edebiyat tarihinde haklı olarak iyi bir yer edinmesini sağlayan bu terkibbentte; insanın yapısı, sosyal hayatın insan üzerindeki etkisi, sosyal dengesizlikler; toplumda  çıkarcı ve şahsiyetsiz kişilerin durumu, adaletsizlik gibi konular işlenmiştir.

Lamiî Çelebi iyi eğitim görmüştür. Ahaveyn olarak tanınan Karamanlı Ahmet ve Mehmet Efendiler ile Fenarizade gibi dönemin tanınmış bilginlerinden ders almıştır. Çağının geçerli ilimlerini, Arapça ve Farsçayı çok iyi öğrendiği yazdıklarından bellidir.

Lamiî’nin Timurlu kültür çevrelerine ilgi ve alakasının oluşmasında ilk katkısı olan sanatkâr Nakkaş Ali"dir.

Lamiî’nin mistik kişiliğinin biçimlenmesinde etkisi olan Emir Buharî"nin daha sonra onun Ali Şir Nevayî-Molla Camî gibi şairlere yönelmesine neden olmuştur.

Çelebi’nin biyografi kitaplarında “Camî-i Rûm” diye nitelendirilmesinin nedeni Molla Camî’nin eserlerini Türkçeye tercüme etmesidir.

Lamiî Çelebi"nin nazmının nesrinden üstün olduğu söylenemez.

Gelibolulu Âlî, çok gazel yazan şairlerden olmakla birlikte çağının en çok gazel söyleyen şairi değildir.  Edirneli Nazmi ve Muhibbi'nin daha fazla gazeli vardır.

Çeşmî Gelibolulu Mustafa Âlî’nin ilk şiirlerinde kullandığı mahlası ifade etmektedir?

Vezirlik Âlî’nin bilinen resmî vazifelerinden birisi değildir.?

Ruhî’nin edebiyat tarihi içindeki yerini belirleyen en önemli özelliği sosyal içerikli terkib-bendi olmasıdır.

Nefî"nin, Bağdatlı Ruhi"nin terkib-bendine nazire söylemesi sözkonusu olamaz.