XVI. YÜZYIL TÜRK EDEBİYATI

Lamiî Çelebi, şair ve yazar olarak II. Bayezit döneminde adını duyurmaya başlamışsa da asıl şöhretini Yavuz Sultan Selim döneminde kazandı.

1509’da kaleme aldığı Hüsn ü Dil adlı eserini Yavuz Selim’e takdim edince kendisine otuz akçelik yevmiye ve maaş bağlandı.

Lamiî Çelebi çok üretken bir şair/yazar olmakla birlikte Osmanlı tarihi yazmamıştır.

Kendinden başka hemen herkesi tenkit eden Gelibolulu Ali bile onun nesirde üstün olduğunu belirterek Şerefü’l-İnsan ve Şevahidü’n-Nübüvve’sini başarılı bulduğunu belirtir. Lamiî Çelebi’nin nesri konusundaki övgülerine rağmen şiirlerini “dalından ham koparılmış meyve”ye benzetir.

Lamiî Çelebi’nin eserlerinde tasavvufi bilgi ve kültür önemli bir yer tutar. Erken yaşlarda Bursa’nın manevi ikliminden etkilenerek tasavvuf yoluna meyletmiş, devrinin tanınmış mutasavvıflarından Emir Ahmed Buharî’ye bağlanmıştır. Onun aracılığıyla Nakşibendi tarikatına girmiş ve tasavvuf terbiyesinden geçmiştir. Belki de bu vesileyle kendisi gibi Nakşi olan Abdurrahman Camî ile tanışmış, onun fikirlerinden fazlasıyla etkilenmiştir. Onun pek çok eserini Türkçeye çevirerek “Camî-i Rum” lakabını almıştır.

Gelibolulu Ali hazırladığı Heft Meclis adlı eserini Sokullu Mehmet Paşa’ya sunması üzerine 1570’te Bosna’ya divan kâtibi olarak atandı.

Gelibolulu Ali, III. Murat’ın padişah olmasıyla (1574) birlikte İstanbul’a dönüp ona bazı kasideler ve Zübdetü’t-Tevarîh’i sundu ise de umduğunu bulamayarak tekrar Bosna’ya döndü. Bu arada Lala Mustafa Paşa’nın Gürcistan, Azerbaycan ve Şirvan bölgesine başkomutan tayin edilmesi üzerine 1578’de onun maiyetine katıldı. Şirvan’ın fethiyle birlikte Halep tımar defterdarlığına getirildi. Uzun süre yürüttüğü bu görevi sırasında Nüshatü’s-Selatîn’i yazdı.

Bahr-ı tavil: Aruzun fe‘ilâtün, mefâ‘îlün, müstef‘ilüncüzlerinden her birinin istenildiği kadar tekrarıyla yazılan şiirdir. İlk örneklerine XV. yüzyıldan itibaren hemen her yüzyılda az sayıda da olsa bahr-ı tavil yazılmıştır.

XVI. yüzyılda tarihçi, şair, bürokrat ve aydın olarak tanınan Mustafa Âlî, dört divan tertip etmiştir.

Ruhî, sosyal hayata ve hadiselere duyarlı bir divan şairidir. Belki de bu yüzden şiirlerinde söz ve mana oyunlarına fazla yer vermez ve yine bu yüzden şiirlerine akıcılık ve sadelik hâkimdir. Divanında konuşma dili ile söylenmiş mısralar çoktur. Bazı gazellerinde dinî konuları işlemiştir. Bilhassa her harfle yazılan gazellerin birincileri bu türdendir. Burada şu kuralı hatırlamakta yarar var: Divanlarda gazeller, redifli ise redifin, redifsiz ise kafiyeyi oluşturan sözcüklerin son harfi dikkate alınarak Arap alfabesindeki sıraya göre düzenlenirdi. Bazı şairler bu sıralanışa göre her harfin ilk şiirini dinî içerikli yazmaya özen göstermişlerdir. Ruhî de bu geleneğe uyarak söylediği gazellerinde Allah ve Peygamber sevgisini işlemiştir. Divanda bu çeşit gazellerin sayısı az değildir. Bütün bunlara rağmen Ruhî; Mevlana ve Yunus Emre gibi bir mutasavvıf değildir. Şiirlerinde görülen tasavvufi remizler ise ilahî aşkın vahdet ve kesret meselelerinin onun şiirlerinin dokusuna işlenmiş olmasından başka bir şey değildir.

Lamiî Çelebi

Gelibolulu Mustafa Âlî

Lamiî Çelebi

Gelibolulu Mustafa Âlî

Ruhî-i Bağdadî

Gûy u çevgân: Açık bir alanda at üzerinde, elde bulunan ucu eğri bir sopa (çevgân) ile top(gûy)a vurularak oynanan bir tür oyun.

Bahr-ı tavîl: Aruzun fe‘ilâtün, mefâ‘îlün, müstef‘ilüncüzlerinden her birinin istenildiği kadar tekrarıyla yazılan şiirdir.

Lamiî Çelebi için Sehî, Latifî, Ahdî, Âşık Çelebi, Kınalızade Hasan Çelebi ve Beyanî Lamiî Çelebi’nin eserlerinden övgüyle söz etmişler, farklı konularda yazmasını, eserlerinin bilgi ve fazilet yüklü oluşunu, devrin şair, bilgin ve devlet adamları nezdinde seçkin bir yere sahip oluşunu dile getirmişlerdir. Âşık Çelebi, onun için “şi‘r ü inşâyı şîr ü şeker gibi cem‘ etti” diyerek hem nazımda hem nesirde çok başarılı olduğunu vurgulamıştır.

Ruhi, mistik yaradılışlı ve bir yere veya kimseye gereğinden fazla bağlanmayan bir şair olduğu için onun Mevlevi, Bektaşi, Hurufi olduğuna dair farklı görüşler ileri sürülmüştür. Oysa onun gazellerine bakılırsa Rumelili şairlerin yaptığı gibi tasavvuf coşkusunun, gündelik hayatın başkaları tarafından yeterince fark edilmeyen ayrıntılarının sade bir anlatımla sunulduğu görülür.

Gelibolulu Âlî, divan şiirinin bütün imkânlarını kullanır. Gazel biçiminde övgü şiirleri söyler. Gündelik hayatın ayrıntılarını; beklentilerini, düş kırıklıklarını gazel biçiminde ifade eder.