XVI. YÜZYIL TÜRK EDEBİYATI - Deneme Sınavı - 15

Ruhî, sosyal hayata ve hadiselere duyarlı bir divan şairidir. Belki de bu yüzden şiirlerinde söz ve mana oyunlarına fazla yer vermez ve yine bu yüzden şiirlerine akıcılık ve sadelik hâkimdir. Divanında konuşma dili ile söylenmiş mısralar çoktur. Bazı gazellerinde dinî konuları işlemiştir. Bilhassa her harfle yazılan gazellerin birincileri bu türdendir. Burada şu kuralı hatırlamakta yarar var: Divanlarda gazeller, redifli ise redifin, redifsiz ise kafiyeyi oluşturan sözcüklerin son harfi dikkate alınarak Arap alfabesindeki sıraya göre düzenlenirdi. Bazı şairler bu sıralanışa göre her harfin ilk şiirini dinî içerikli yazmaya özen göstermişlerdir. Ruhî de bu geleneğe uyarak söylediği gazellerinde Allah ve Peygamber sevgisini işlemiştir. Divanda bu çeşit gazellerin sayısı az değildir. Bütün bunlara rağmen Ruhî; Mevlana ve Yunus Emre gibi bir mutasavvıf değildir. Şiirlerinde görülen tasavvufi remizler ise ilahî aşkın vahdet ve kesret meselelerinin onun şiirlerinin dokusuna işlenmiş olmasından başka bir şey değildir.

Osmanlı iktisadi hayatının ciddi sarsıntılar geçirdiği III. Mehmet dönemine (1595-1603) Celali isyanlarının yarattığı çöküntü damgasını vurmuştur.

Mahzenü’l-Esrar’a Anadolu sahasında ilk Türkçe nazire olarak kabul edilen eser, Ahmed-i Rıdvan’ın Mahzenü’l-Esrar’ıdır. Ahmed-i Rıdvan’ın Rıdvaniyye isimli mesnevisi de dinî ve ahlakî öğütler içeren bir eserdir. Yahya Bey’in Gülşen-i Envar, Gencine-i Raz ve Kitab-ı Usul adlı eserlerinde de dinî nitelikli hikâyeler ve temsiller anlatılmaktadır.

Cinanî’nin Riyazü’l-Cinan’ına benzeyen bir eseri de Cilâu’l-Kulub adını taşır. Bunda yirmi ravzanın yerini yirmi ıkd alır. Bu eserler konu bakımından çok fazla benzerlik gösterir. Ancak Cilau’l-Kulub’da konuların anlatımında ve ele alınış biçiminde dinî yön daha ağır basar. Bu bakımdan şair, öğütlerinin arasına ayet ve hadisler serpiştirir. Bu eser, Cinanî’nin vefatına yakın yıllarda telif edildiği için Riyazü’l-Cinân’a oranla daha ağır baş- lı ve dinî referanslara vurgusu daha belirgindir.

Gülşenabad tasavvufî mahiyette didaktik bir gayeye matuf olarak nazmedilmiştir. Şair eserinde hakikat sırlarından bahsetmekte, kâinattaki her şeyin asıl varlıktan gelip gene onda yok olduğu hakikatini dile getirmektedir. Kâinatta mevcut olan herşey, insanları Hakk’a ulaştıracak bir vasıtadır. Eser, gül bahçesindeki nilüfer, zambak, nergis, lale gibi çiçekler üzerinden okuyuculara nasihat vermek üzere tasarlanmıştır. Vahdet-i vucûd te- masının ağırlık kazandığı eserde, didaktik, hava çoğu zaman kendisini hissettirmemekte, monotonluktan uzak, ölçülü bir durum görülmemektedir. Şemsî böyle geniş bir mevzuyu bu hacim içinde anlatabilmeyi denemiş ve bunda da hayli muvaffak olabilmiştir.

Yavuz döneminin şairlerinden Keşfî, Selimname yazmıştır.

Şehrengizlerin bir kısmı sadece bir güzeli ele alıp anlatırken, bir başka grubu onları topluca değerlendirir. Bir diğer bölümü ise konu olarak şehrin güzellerini değil, güzelliklerini seçmiş ve yörenin gezilip görülecek yerlerini ele alıp işlemiştir Lamiî’nin şehrengizi bu sonuncu grubun en dikkate değer örneklerinden biridir.

Lamiî, Bursa Şehrengizi’ni 1522 yılında yazmıştır. Şehrengiz, bir münacâtla başlar. Şair, Allah’ı ululadıktan sonra Hz. Peygamber’i över. Bundan sonra şair, eseri niçin kaleme aldığını açıklar: Dünya padişahının Bursa’yı ziyaret edeceği haberleri duyulmuştur. Şair bu vesileyle padişahı uzun uzun övdükten sonra bize onu adıyla da açıklar. On beş beyitlik giriş bölümünü Uludağ’ın övgüsü izler

Şair sonuç bölümünde padişahı, yeniden övüp kendi perişan halini de dile getirdikten sonra şehrengizini tamamlar.

Toplum hayatının içinden sıradan bir kadının, maşukun annesi Selime’nin adıyla sanıyla eserdeki önemli kahramanlardan biri olarak olaya dahil olması muhtemelen mesnevi edebiyatımızdaki ilklerden biridir.

Gazavatname türünde yazılmış mesnevilerin ilk örnekleri II. Bayezit devrinde yazılmış manzum tarihlerdir. XVI. yüzyılda Priştineli Baharî (ö.1526)’nin Sultan Süleyman’ın Macaristan seferini anlattığı Fetihname-i Engerus adlı kısa mesnevisi, Fütuhî Hüseyin Çelebi’nin aynı konuyu ele aldığı Enisü’l-Guzat’ı, Âsafî (ö. 1604)’nin 1587 tarihinde tamamladığı Şecaatname adlı gazavatnamesi türün belli başlı örnekleri arasında sayılır.

Orijinallik arayışı içerisindeki şairlerden biri Bursalı Celîlî’dir (1487- 1563-64) Onun 1509 yılında kaleme aldığı Hecrname/Hazânname adlı mesnevisi bu yolda yazdığı mesnevilerdendir. 483 beyitlik eser, aruzun “mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün” kalıbıyla yazılmıştır. Besmele açıklaması, peygamber ve dört halife övgüsüyle başlayan eser, Celîlî’nin kendisinin kahramanı olduğu bir aşk hikâyesiyle devam eder. Mesnevi bu özelliğiyle bir hasbihâl özelliği gösterir.

Fevrî’nin (ö. 1570-71) Sahbaname adlı 55 beyitlik sakinamesi ile Taşlıcalı Yahya Bey’in (ö. 1582) 48 beyitlik “sakiname”si dönemin bu konuda yazılmış önemli eserleri arasındadır.

Lamiî Çelebi

Gelibolulu Mustafa Âlî

Lamiî Çelebi

Yerli ve realist MEsnevi. Cevap A'dır.

Surname. Cevap B'dir.

Şehrengiz. Cevap A'dır.

Ebkar-ı efkar. Cevap B'dir.

Halname-i Sevadi. Cevap B'dir.