XVI. YÜZYIL TÜRK EDEBİYATI - Deneme Sınavı - 8

Dervişlerin tenha ve ıssız bir yere çekilip kırk gün kırk gece çetin bir perhiz ve nefis terbiyesi döneminden geçmelerine ve bu sürede gıda, uyku ve dünya kelamını asgariye indirerek hem beden hem de düşünce ile azami derecede ibadet etmelerine "erbain çıkarmak" adı verilir. Doğru cevap E’dir.

Muhyî’nin Menakıb-ı İbrahim Gülşenî adlı eserinde anlattığına göre Gülşenî, sufî gelenekte

pek yaygın olmayan bir biçimde soyunu Oğuz Kağan’a dayandırmaktadır. Doğru cevap D’dir.

Gülşenî’nin Farsça yazdığı en önemli eseri Manevî’dir. Gülşenî’nin Türk edebiyatı açısından en önemli eseri, Türkçe şiirlerini içeren divanıdır. Türkçe kaleme aldığı diğer eserleri ise Pendname, Razname, Kıdemname ve Çobanname’dir.

İbrahim Gülşenî, Çağatay edebiyatının sanatçılarından birisi değildir, Azerbaycan sahası Türk edebiyatının temsilcilerindendir. Çağatay edebiyatı en görkemli dönemini, Timurlulardan Hüseyin Baykara zamanında, bugün Afganistan’ın sınırları içerisinde bulunan Herat çevresinde yaşar. Baykara döneminde Ali Şir Nevayî’nin olağanüstü yeteneği sayesinde Çağatay edebiyatı zirveye erişir. Zahirüddin Babür, Nevayî’den sonra Çağatay edebiyatının en büyük şairi ve yazarıdır. Babür’den sonra da Çağatay edebiyatı, Kâmrân Mirza ve Bayram Han gibi şairler tarafından devam ettirilir.

Babür Şah’ın, Hanefi fıkhıyla ilgili bazı konuları mesnevi biçiminde ve fe‘ilâtün mefâ‘îlün fe‘ilün ölçüsüyle anlattığı ve çocukları Hümayun ve Kâmrân’a öğüt vermek maksadıyla yazdığı eseri "Mübeyyen"dir. Doğru cevap D’dir.

Tanrı aşkını konu edinen, Tanrıyı övmek, ona yalvarmak için yazılan, söylenen ilahilerdir. Özel bir ezgiyle okunurlar. İlahîler tarikatlara göre türlü adlar alır: Mevlevîlerde âyin, Bektaşîlerde nefes, Gülşenîlerde tapuğ denir. Doğru cevap C’dir.

Beyitin aruz kalıbı mef ‘ûlü mefâ‘ilün fe‘ûlün biçimindedir. Doğru cevap A’dır.

XVI. yüzyılda Azeri sahası klasik Türk edebiyatının Fuzulî’den sonra en önemli temsilcisi, Hatayî mahlasıyla şiirler söyleyen Şah İsmail’dir.

Azeri sahasındaki kültür ve sanat hayatını Mevlevîlik derinden etkiler. Hurufilik ve Mevlevîliğin etkileri XVI. yüzyılda da sürmesine rağmen siyasal dönüşüme uğrayan Erdebil Tekkesi, bütün mistik oluşumları bastırarak Safeviliği egemen kılar.

Hatayî Divanı, Dehname ve Nasihatname, Hatayi'nin eserleridir. "Manevî" adlı eser ise İbrahim Gülşenî’ye, Risale-i Validiyye de Babür Şah'a aittir.  

Dehname: Hatayî’nin mesnevi türünde yazdığı bu eser, Fars ve Çağatay edebiyatında örnekleri bilinen dehnamelerin (on mektup) Azeri sahasındaki ilk örneğidir. Şair, bu eserini hezec bahrinin mef ‘ûlü mefâ‘ilün fe‘ûlün kalıbıyla yazmıştır. Bazı mısralarda bu veznin mef ‘ûlün fâ‘ilün fe‘ûlün ( _ _ _ / _ . _ / . _ _ ) şekline dönüşerek sekt-i melih yapıldığı görülmektedir. Aşk konusunun işlendiği eser, yaklaşık 1500 beyitli olup 1506 yılında, Hatayî henüz yirmili yaşlardayken tamamlanmıştır.

Nasihatname: Hatayî’nin dinî görüşlerini anlattığı öğüt nitelikli küçük bir mesnevidir. Şair, 184 beyitli bu mesnevisini de arûzun mefâ‘îlün mefâ‘îlün fe‘ûlün kalıbıyla yazmıştır. Bu mesnevi de Hatayî Divanı’nın yazma nüshalarında ve mevcut baskılarında yer almaktadır.

Tapuğ: Tanrı aşkını konu edinen, Tanrıyı övmek, ona yalvarmak için yazılan, söylenen ilahilerdir. Özel bir ezgiyle okunurlar. İlahîler tarikatlara göre türlü adlar alır: Mevlevîlerde âyin, Bektaşîlerde nefes, Gülşenîlerde tapuğ denir.

Gülşenî, Mevlânâ ve Hâfız-ı Şirazî etkisinde söylediği gazellerini Farsça Divanında bir araya getirmiştir. Farsça rubailerini ise Kenzü’l-cevâhir adlı ayrı bir kitapta toplayan Gülşenî’nin Farsça yazdığı en önemli eseri hiç şüphesiz Manevi’dir. Gülşenî’nin Mevlânâ’nın Mesnevîsine nazire olarak Diyarbakır’da on ayda tamamladığı söylenilen 40.000 beyitli Farsça bir mesnevidir. Eserin ilk 500 beyti La‘lî Mehmed Fenâyî tarafından şerh edilmiştir.

Çağatay edebiyatı, en görkemli dönemini Timurlulardan Hüseyin Baykara zamanında (1469-1506), bugün Afganistan’ın sınırları içerisinde bulunan Herat çevresinde yaşar. Burada Hüseyin Baykara’nın da şair ve hami sıfatıyla içinde yer aldığı Herat ekolü oluşur. Baykara döneminde Ali Şir Nevayî’nin olağanüstü yeteneği sayesinde Çağatay edebiyatı zirveye erişir.

Nevayî’den sonra Çağatay edebiyatının en büyük şairi ve yazarıdır. Özellikle Babürname adlı eseriyle dünya çapında tanınmıştır. Şiir, düzyazı ve kuramsal metinleriyle Ali Şir Nevayî’nin en önemli takipçisidir. Cesur bir savaşçı ve usta bir hükümdar olmasının yanı sıra güzel sanatlara düşkünlüğüyle de tanınır. Bazı besteler yaptığı, hat sanatında hatt-ı Babürî diye bilinen bir tarz icat edecek kadar usta olduğu bilinir.

Babürname: Babür’ün en ünlü eseri Vekayi adıyla da bilinen hatıratıdır. Babür bu eserinde hatıralarını çok samimi, yalın ve gösterişten uzak bir dille anlatır. Özellikle babası Ömer Mirza, Sultan Hüseyin Baykara ve Ali Şir Nevayî hakkında anlattıkları, geleneksel biyografinin sınırlarını zorlayacak kadar önemli ayrıntılar içerir

Mübeyyen: Hanefi fıkhıyla ilgili bazı konuları mesnevi biçiminde ve fe‘ilâtün mefâ‘îlün fe‘ilün ölçüsüyle anlattığı bu eserini çocukları Hümayun ve Kâmrân’a öğüt vermek maksadıyla yazmıştır.

Anadolu’da Necatî’nin şiirlerinde belirginleşen yerlilik arzusu ve günlük konuşma dilinin şiirsel işlev yüklenerek kullanımı Zatî tarafından devam ettirilir. Zatî, deyim ve halk söyleyişlerini, günlük konuşma dilini şiirlerine başarıyla yansıtmıştır

Zati, II. Bayezit tarafından şiirleri beğenilerek kendisine tevliyet verildiği halde padişahın şairlere dağıttığı salyâne [yıllık] ve diğer gelirlerle yetinerek İstanbul’da kalmayı tercih etmiştir.

Zatî’nin en önemli eseri divanıdır. Zatî’nin gazellerinden 1003 adedi Ali Nihad Tarlan tarafından iki cilt halinde (İstanbul, 1968, 1970), kalanı da Mehmed Çavuşoğlu ve M. Ali Tanyeri’nin ortak çalışmasıyla bir cilt olarak (İstanbul 1987) yayımlamıştır. Onun gazellerine diğer nazım biçimleriyle yazdığı şiirleri, bilhassa kasideleri de ilave edildiğinde gerçekten ne denli üretken bir şair olduğu anlaşılır. Zatî mesneviler yazmıştır. Onun Edirne Şehrengiz’i Anadolu’da türün ilk örneklerindendir. Diyâr-ı Rûm padişahı Jâle’nin oğlu Pervâne ile Çin padişahı Fağfur’un kızı Şem arasındaki aşk öyküsünü anlattığı Şem ü Pervane adlı mesnevisi ise aynı konuyu işleyen diğer mesnevilerden daha fazla ilgi görmüş, okunmuştur. Şairin bir de Letaif’i vardır.