XVI-XIX. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ

Leksikoloji

Andan sonra

Öpmek

Su kuyusu

Osmanlıcada konuşmada yaygın olarak Türkçe kökenli fiiller kullanılırken yazı dilinde Arapça ve Farsça kökenli kelimeler Türkçe etmek, eylemek, görmek, olmak, vurmak gibi yardımcı fiillerle birleşik fiil oluşturarak kullanılmışlardır. Seyr eyleyüp – medh eder – revâ göreler – mukâvemet edemeziz fiilleri birleşik fiillerdir.

İçinde iç cümle dediğimiz aktarma cümlesi bulunan dolaylı anlatımlarda dé- (dédi, déyü/ deyü, vb ) ve eyit- ( eyitdi, vb ) fiilleri iç cümleyi ana cümleye bağlamada kullanılır.

‘’Ol zamân senden cân kurtardık ammâ şimdi bu Hasan Ağa devletinde cân kuşu uça gibi Evliyâ Efendi’’ dedi. Hasan Ağa eyitti: ‘’Ya beğim! Bizim Evliyâ Çelebi’yi bilir misin’’ dedikde Haydaroğlu eydür: ‘’Engürü yanında bir gün on iki atlı ile bir köyde âteş başında otururduk.’’

 

Polis kelimesi Batı dillerinden Türkçeye geçmiş bir kelimedir.

Karşılıklı konuşmalarda ve nasihatlerde üslup diğer metinlere göre oldukça sadedir.

Seçeneklerdeki özlü sözler sırasıyla; Kanaat sonsuz bir hazinedir. Layıkını buldu. – İnsaf dinin yarısıdır. – Gurbette insan kör gibidir. – Çalma kapısını çalarlar kapını. (Men dakka dukka)

C seçeneğindeki söz beddua, azarlama, kızma ve tehdit konuludur, diğerleri ise teşekkür, dua, kutlama ve iyi temenniler bildiren ifadelerdir.

Leksikoloji (sözcükbilim) terimi Yunanca leksis (kelime, söz, kelime grubu) kelimesiyle
logos (bilim, bilimsel inceleme) kelimesinden oluşmuş “sözcük bilgisi” anlamında bir dilbilim alanıdır. Bir bilimsel çalışma alanı olarak leksikoloji, kelime, kelime grupları, kelime
kök ve eklerini kapsayan morfem birimlerinin anlam özelliklerini, anlam genişlemelerini
ve değişmelerini dilin kültürel yapısını da değerlendirerek açıklar. Anlambilim (semantik)
ise kelime ve kelime birliklerinin dilin anlam özelliklerini sosyal ve psikolojik bağlamını
da dikkate alarak inceleyen dilbilim alanıdır. Hem leksikoloji hem de anlambilim, dilbilimin morfoloji (yapı bilgisi) ve sentaks (sözdizimi) gibi diğer alanlarıyla çok yakın ilişki
içindedir. Bu bakımdan inceledikleri konular çoğu zaman kesişirler.

ba‘de “sonra”
Ebü’l-feth ba‘de’l-feth tekye edüp üç gece ihyâ etdi.
Âhir Hârûnu’r-Reşîd ba‘de’l-muhâsara Bağdâd’a varup…
Kâmil bir gün bir gece germâ-germ âteş olduğundan sonra cümle dökücüyân ve âteşendâhtân çelebi libâsların çıkarup…
Cülûs-ı hümâyûndan sonra azl olundular.

ubûr etmek “geçmek” Hân hazretleri karşu tarafa ubûr etdi.
Bu nehreyni niçe bin belâ ile ubûr etdik.
Varna’dan gemiyle Tarabefzûn’a geçüp oğlu Süleymânı kâ’im-makâm edüp…
Andan şehrin bâzârı kurbundan ubûr edüp niçe büldân ve kurâları reyy ederek bu İzmit sancağından geçüp Kocaili sancağında İrva nâm kasabada Karadeniz’e mahlût olur.
Sultân Murâd Hân Revân’a giderken bu çaydan geçüp serâperdesi zemîninde bir soffa
binâ olunmuş, hâlâ âsârı zâhirdir.

câmi‘in yemîn ü yesârında birer tabakalı seng ile bünyâd olunmuş minâre-i âliyeleri
var…
Kırkçeşme’den aşağı Necâtî sokağının sağ ve sol taraflarında hâneler içinde…

tilâvet etmek “okumak”
Eş‘âr-ı belîği tilâvet edince cümle hâzırûn hayr du‘â edüp Fâtiha-ı kilidi tilâvet etdiler.
İbtidâ ezân-ı Muhammedî’yi Sultân Mehemmed tilâvet edüp…
Emr-i pâdişâhîyi tilâvet edüp mefhûmu ma‘lûmları olunca…
Sultân Murâd Hân-ı Râbi‘ Kur’ân-ı azîm okudup…
Bu âyeti rehâvî makâmında okuduklarında âdem hayrân olur.
Tıflî Çelebi, Murâd Hân huzûrunda Şâhnâme okudukda şâhları dil-şâd ederdi.
Ve hakîr Simyon’a Şâhidî Lügatı’n okudurdum.

İslami ve tasavvufi kültürün önemli bir özelliği olan alçakgönüllülük anlayışı konuşucunun kendisini ifadesinde çok açık görülür. Konuşucu kendisini birinci tekil şahıs “ben” yerine sık sık hakîr, bende “kul, köle”, bendeniz “kulunuz, köleniz” gibi alçakgönüllü ve dervişane niteliğe sahip sıfatlarla belirtir:
Bu hakîr şehzâdeleri dahi ziyâret edüp anınçün şehr-i Sivas ziyâretgâhında tahrîr
olunup…
Hemân Murtezâ Paşa hakîre eyitdi…
Ammâ bu hakîr görmedim.

XIX. yüzyılda Batı dillerinden “milyon” kelimesi gelmeden önce yüz binin üzerindeki sayılar kerre kelimesiyle yüz binin katları şeklinde sıfat tamlaması/grubu içinde söylenmiştir:
Taraf-ı pâdişâhîden vezîrinin hâssı on iki kerre yüz bin ve on dörd bin altı yüz akçedir.
(1214600)

İçinde iç cümle dediğimiz aktarma cümlesi bulunan dolaylı anlatımlarda dé- (dédi, déyü/
deyü, vb) ve eyit- (eyitdi, vb) fiilleri iç cümleyi ana cümleye bağlamada kullanılır:
“Evliyâm! Bilir misin? Engürü vilâyeti yanında Balıkhisâr köyünde ol kış günü bizi
basdığın zamân senden aceb cân kurtardık, aceb gâfil idik. Avretler gibi âteş başında otururduk. Ol zamân senden cân kurtardık ammâ şimdi bu Hasan Ağa devletinde cân kuşu
uça gibi Evliyâ Efendi” dedi. Hasan Ağa eyitdi: “Ya beğim! Bizim Evliyâ Çelebi’yi bilir misin” dedikde Haydaroğlu eydür: “Engürü yanında bir gün on iki atlı ile bir köyde âteş başında otururduk. Bunlar elli atlı bizi basup Allah’a şükür bunlar el kaldırmadılar. Aklımız
başımızdan gidüp bir géce bunlar ile cân sohbetleri edüp Evliyâ Çelebi’ye çakmaklı tüfenk
ve üç yüz altun verüp ol géce safâlar etdik” deyü Haydaroğlu ağladı.

Rica, İmdat ve Kabul
Âkıbetin hayr olsun. Kabûl etdim.
Bre meded, ayağım.
El-amân ey güzîde asker-i Âl-i Osmân!
Eyle olsun.
Evlâdın Mustafâ başiyçün olsun mâlımı alup kuşça cânım âzâd eyle.
Meded Sultânım! Hemân bana mektûblar veriniz. Biz de ordunuzda bulunalım.
Paşaya bir muhabbetnâmeniz ihsân edüp bu ma‘zûllığında mahzûn kalbini dilşâd ve
vîrân gönlünü âbâd édün.
Sultânım! Atlarım yoruldu. Üç küheylân ihsân eyle.

Beddua, Azarlama, Kızma ve Tehdit
Alıkon şu gidiyi.
Ayâ ol günü görem mi ki ol a‘mâ Şemseddîn Muhammed’üŋ meyyit namâzın kılam.
Benim paşamın kethüdâsı uğuruna iki bin kisem giderse, her çi bâd-âbâd, ben bunu
Siyâvuş Kazağa komam.
Bre ak sakalı şimdi kızıl kanda boyanacak, ben senin neni aldım?
Bu bâbda sâdır olan emrimüŋ icrâsında dakîka fevt eylemeyesin.
Hay Kara Haydaroğlu! Allah belâcığın versin.
Hemân basın.
Yakında cânın çıkup Allah tiz günde belânı versin, mel‘ûn Koca.
Paşamın kethüdâsın hapisden ıtlâk eyle. Yoksa ceddim rûhiyçün seni melâmet ederim,
Sizleri cümle kırsa gerekdir.
Vur a gidileri!