XVI-XIX. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ

“Tavla tavla, feryâd figân, zevk u safâ ve sağîrü kebîr” tekrar gruplarıdır. “Kâh düşerek ve kâh kalkarak ve kâh piyâde” bağlama grubudur.

“Saray‑ı zîbâlar” ifadesi sıfat tamlamasıdır. “Tekfur Sarayı” ifadesi belrtisiz isim tamlamasıdır, “ma’sûmuŋ vâlidesi” belirtili isim tamlamasıdır.  “Senüŋ destiŋde” ifadesi iyelik grubudur. “Enûşirvân’uŋ kızlar” ifadesi sıfat tamlaması değil, belirtili isim tamlamasıdır.

“-nazar etdim, ubûr ederdi, add olınur ve bend etdiler” isim ile fiilden oluşan birleşik fiillerdir,“ede yazdım” ise fiil ile fiilden oluşan birleşik fiildir. Dolayısıyla diğerlerinden farklıdır.

“cülûs etmek” fiil grubudur, “kendülere mahsus” datif grubudur. “Üsti bir tahta örtülü”  isnat grubudur, “on beş kîse bahşîş almayınca” gerundium grubudur. “Bâlâdan düşman üzre taş ve kumbara bırağacak” partisip grubudur.

Sarây‑ı azîm, mi’mâr‑ı selef, felek‑i atlas ve üstâd‑ı mühendis Farsça tamlama yapısıyla kurulmuştur. vâcibü’s-seyr ise Arapça tamlama yapısıyla kurulmuştur.

Sıralı basit cümle öznesi aynı, birden çok yüklemli basit cümlelerdir. Yüklemler –up/üp bağlacıyla birbirini izler.

Sa’âdetlü vezîr, senden hoşnuduz, ammâ Kudde Kethüdâ ve Emîr defterdârı istemezüz.” cümlesi bağımsız birleşik cümledir. Bu tür cümlelerde ikinci cümle ammâ, ancak, lâkin, yoksa/yohsa, zîrâ gibi edatlarla başlar.

İsim cümlesi yüklemi isim veya isim soylu bir kelime veya kelime grubu ile ek-fiil olan cümlelerdir. “Vardur” kelimesi, cümlenin isim cümlesi olmasını sağlamıştır.

“Üstü açık, içi boş, gövdesi büyük” gibi ifadeler isnat grubudur.

Bağımsız birleşik cümleler birbirini açıklama, kabul, karşıtlık, öneri, sebep-sonuç ve seçenek gibi özelliklerle açıklayan bağımsız cümle yapılarından oluşmuş cümlelerdir. Bu tür cümlelerde ikinci cümle ammâ, ancak, lâkin, yoksa/yohsa, zîrâ gibi edatlarla başlar

Evim barkım ve tefekkür ü endişe eş ve yakın anlamlı tekrarlar, şeb rüz ve yemin ü yesarında zıt anlamlı tekrardır, kuh-ı azim ise bağlama grubudur.

Azerbaycân hudûdı belirtisiz isim tamlaması, gulâmuŋ babası belirtili isim tamlaması, anlaruŋ lisânı iyelik grubu, cemî’î Anadolu aitlik grbudur, hâne‑i zîbâlar grubunda ise sıfat tamlaması yapılmıştır.

Abaza Kara Hasan Paşa, Vezir Küçük Çavuş Paşa Kadı Mehmet Emin Efendi ve Hekim Lütfi Bey unvan  gruplarıdır, Karaca Ahmed ise zaman içerisinde Birleşik isim olarak kullanılarak kalıplaşmıştır.

Daha çok eydür/eydir, eyitdüm, dedi, deyüp veya deyü kelimeleriyle ana cümleye bağlanan iç cümleye sahip birleşik cümlelerdir. Bazen bu cümleler kalıplaşmış ifadeler olmadan da doğrudan ana cümleye isim ibağlanabilirler. Bu tür cümlelerde iç cümle genel olarak ana cüm­leyi durum, kaynak, sebep, sonuç veya zaman bakımından zarf görevi yüklenerek açıklar:

“Benden emîn ol!” deyü bu cevâhir hançeri ihsân eyledi. “El-hamdülillah paşa sağ esendir” deyü şâdımân oldular.

Yâ ünlemi din ve devlet büyüklerine hitapta kullanılır.

Yâ Hayy!, Yâ Kayyûm!, Yâ Hızr-i İlyâs!, Himâye yâ Er Sultân!, Yâ sultânım!

kaçan kim ifadesinin anlamın yanlış verilmiştir. Edatın kelimeye kattığı anlam o zamandan beri değil, ne zaman ki dir.

ki’li yan cümle ana cümlenin nesnesini açıklar. Ol zamân bildim ki cemî’i vüzerâ vü vükelâ ve erbâb‑ı devlet huzûrında müdâhane ve hoş-âmed kelâm lâzım imiş. Ammâ gördüm ki huddâmlarımdan bana imdâd eder yok.

selam vermek, mahrum koma, ziyaret etmek, imdad etmek isim ile fiil olmuştur; gire yazmak ise girmek ve yazmak fiillerinin birleşmesinden oluşarak iki fiilin birleşmesidir.

İsnat Grubu: üstü açık, gevdesi büyük

Datif Grubu: kendülere mahsus

Lokatif Grubu: ayaklarında çarıklar

Ablatif Grubu: hurmâdan hil’atlar

Fiil Grubu: Üsküdar’a geçmek, serdâr‑ı mu’azzam olup gitmek,

Partisip Grubu: kazan asacak, pâk u pâkîze kurbân postlarıyla döşenmiş,

İçinde birden çok bağımlı birleşik cümle bulunan cümle çeşitleridir. Ammâ Çorlu ve Burgaz mâbeyninde kış günleri tamâm altı sâ’at bir menzil‑i azîmdür kim vakt‑i şitâda çamurın fîl‑i Mahmûdî ve pîl‑i Menkerûsî ve Adana câmusı ve boğası çamurın sökemeyüp beher sene niçe bin at ve araba gark olduğundan çamurın karışdur­duklarıyçün “Karışduran” derler