XVI-XIX. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ

Dilin doğal gelişim süreci içinde bir sözlükbirimin bir biçimbirime dönüşmesi olarak tanımlanan bu sürece gramerleşme veya dilbilgiselleşme denir. Bir dilin tarihsel dönemleri arasındaki morfolojik farklılaşmalar, işlekliğini kaybetme veya dilbilgiselleşme olayları sonucunda ortaya çıkar; ancak tarihsel dönemler arasındaki morfolojik gelişmenin çok yavaş olduğu unutulmamalıdır.

+CIK, +cAK ve +cAGIz ~ +cIGAz eklerinin esas işlevi küçültme ve sevgi bildirmedir. Bunlardan +cIK nesne ve kavram isimleri de yapmıştır: kitapçık, köpecik (< köpekcik), çatalcık, teknecik, ağaççık, demetçik, kal’ecik, kasabecik, alçacık, ırmacık (<ırmak+cık), ufacık (< ufak+cık) vb.

+lI, +lU ekleri kelimede belirtilen anlamın var oluşunu, nitelenenin o niteliğe sahip oluşunu ifade eder. Bunun yanında nispet, aitlik, mensubiyet anlamı ifade eden sıfatlar da yapar. Ayrıca Unvanlara getirilen kalıplaşmış sıfatlar yapar: devletlü, saâdetlü, izzetlü, mürüvvetlü. Bir halka, hanedana veya mezhebe mensubiyet bildiren kelimeler yapar: Osmânlu, Nemçelü, Prusyalu, Moskovlu, İpşirli, Melek Ahmed Paşalı, Kadızâdeli.

-(y)Iş eki fiilin yapılış tarzını vurgulayan isimlerini yapar: alış viriş, bakış, arayış, okuyış, gösteriş, güliş, nazlanış, döküliş, döniş, başlayış, oynayış, söyleyiş, yürüyiş.

Kılış bildiren geçişli fiillere geldiğinde fiildeki anlama ‘yaptırma’ işlevi katan, fiildeki hareketin ikinci bir özneye yaptırıldığını ifade eden ettirgenlik ekleri, geçişsiz fiillere geldiğinde bunları geçişli ve kılış bildiren fiillere çevirir.

Meçhul/Edilgenlik Ekleri, geçişli fiillere getirilerek fiili yapanı bilinmez hâle getirilen, yani fiili pasif/edilgen hâle sokan eklerdir. Bu gibi fiillerde fiilin nesnesi dilbilgisel olarak ‘özne’ durumuna geçmiş olur. –(I)l- ve –(I)n- ekleriyle teşkil olunur. Bazen bu eklerin üst üste geldiği, kimi zaman işlevlerini yitirdikleri de görülür.

Olumsuz yeterlik eki -AmA-, -ImA- :Bu, -A bil- yeterlik tarzının olumsuzunu teşkil eder: yüzebilmek X yüzememek.

Türkçede çokluk kategorisini morfolojik yolla teşkil etmekte kullanılan +lAr morfemi eklendiği kelimenin sayıca birden fazla olduğunu anlatır. Kelime tabanına yapım eklerinden sonra eklenen ilk işletme eki budur. İyelik ve hâl ekleri bunun üzerine getirilir. Bilhassa halk, hanedan veya tür adı olarak yapım eki fonksiyonunda da kullanılmıştır.

İyelik kategorisi, kelimenin aidiyetini belirleyen bir kategori olup, teklik ve çokluk olmak üzere altı ayrı ekle teşkil olunur. Bu ekler, isimdeki kavramın sahip durumunda olan bir özneye aidiyetini bildirirler. Bu özne daima ben, sen, o, biz, siz, onlar zamirlerinden biridir. Üçüncü şahıs zamiri yerine kendü gibi zamirler de kullanılabilir. İyelik ekleri aşağıda gösterilmiştir:
                   Teklik           Çokluk
Birinci şahıs   +(I)m       +(I)mIZ
İkinci şahıs    +(I)ŋ        +(I)ŋIZ
Üçüncü şahıs +I, +sI      +lArI

İlgi Hâli, isimlerde +Iŋ, +nIŋ, birinci şahıs zamirlerinde +Im ekleriyle kurulur. Eklendiği ismi, sahiplik ilgisiyle kendisinden sonra gelen kelimeye bağlar. İsimleri edatlara da bağlar. İki ismi birbirine bağladığı zaman isim tamlaması kurmuş olur.

top-aç, araba-cı, yi – y-ecek, ev-er-mek, boş-al-mak, yemek fiiline getirilen +acak eki isim yapmaktadır.

Edilgen çatılı fiillerde eylemi kimin yaptığı belli değildir. Kitap alma eylemini kimin yaptığı belli değil, kitap sözde öznedir.

Dönüşlü fiil, öznenin yaptığı eylemden bizzat kendisinin doğrudan ya da dolaylı olarak etkilendiğini bildirir. Bir başka deyişle eylem, başka bir varlığı etkilemez, etkilenen yine öznenin kendisi olur. Bakınmak, dövünmek, sevinmek, kibirlenmek dönüşlü fiillerdir, silinmek ise edilgendir.

yüzebilmek

Sözcüklerin aidiyetini, yani nereye ait olduğunu belirleyen kategoridir. Teklik ve çokluk olmak üzere altı ayrı ekle oluşturulur. (ben, sen, o, biz, siz, onlar) kız-ım, kız-ın, kız-ı, kız-ımız, kız-ınız, kız-ları

Bulunma hâli, fiildeki oluş ve kılışın yerini bildiren, bu yer bildirme kavramına paralel olarak zaman, süreklilik, içinde olma, tarz bildirme, karşılaştırma, gösterme, araç, amaç, sebep gibi ifadeleri de içerir ve +de, + ile kurulur. Ev-de gibi. Davetde sözcüğünde bulunma hâl eki vardır.

 

 

milletçe birliktelik, beraberlik anlamı veren eşitlik hâlindeyken, diğerleri mutabıklık, uygunluk anlamındadır.

Şimdiki zaman, içinde bulunulan zamanı kapsar. Eski Türkçede –ar, -mada, -makta ekleri şimdiki zamanı belirtirken daha sonraları –yor ekiyle bu zaman karşılanmıştır.

yaz-ıl-makta-yız ( yaz-: fiil kökü, -ıl- fiilden fiil türetme eki, edilgen; -makta şimdiki zaman eki, -y- kaynaştırma, -ız birinci çoğul şahıs eki)

yansıyan, yaşanmış, çökmüş, bitmeyen kelimeleri sıfat-fiildir, uğurlarken zarf-fiildir.