XVI-XIX. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ

Arap alfabesinde ünsüzlerde, konuşma cihazındaki birbirine yakın çıkış noktalarına göre çeşitlenen bir bolluk vardır; /h/, /k/, /s/, /z/ fonemleri birden fazla işaret ile karşılanmaktadır. Türkçe ise, ses yapısı bakımından Arapçanın aksine ünlüler üzerine kurulmuştur. Türkçede ünsüzlerin çıkış noktalarına göre ayrı ayrı işaretlerle gösterilmesine gerek yoktur. Türkçenin sekiz ünlüsüne karşılık Arapçanın bazen kısa bazen de uzun söylenen üç ünlüsü vardır. Arap imlasında kısa ünlüler gösterilmez, sadece uzun ünlüler gösterilir. Bu durum Türkçenin de imlasını etkilemiştir. Ünlülerin çoğu kez yazılmaması veya yazılışlarında genellikle birliğin bulunmaması Türkçe kelimelerin okunuşlarını güçleştirmiştir. Bu sorunu bir nebze olsun çözmek için kullanılan harekeler de Türkçenin ünlülerini tam olarak karşılamamıştır. Çünkü bu ünlü işaretleri ünlünün sadece “düzlük/yuvarlaklık” özelliğini gösterir; “önlük/artlık, genişlik/darlık” gibi özelliklerini göstermez.

Arap alfabesinde ünsüzlerde, konuşma cihazındaki birbirine yakın çıkış noktalarına göre çeşitlenen bir bolluk vardır; /h/, /k/, /s/, /z/ fonemleri birden fazla işaret ile karşılanmaktadır.

Arap alfabesinde oluşum noktalarına göre çeşitlenen birbirine yakın ünsüzler vardır: sin س , sad ص , (peltek) se ث . Türkçenin sekiz ünlüsüne karşılık üç ünlü işareti vardır: : elif ا , vav و , ye ى. 

Arap harfli metinlerde hareke kullanımı, belki yazım hızını yavaşlattığı için, belki de imlanın kalıplaşmaya başlaması sebebiyle XV-XVI. yüzyıllardan sonra yok denecek kadar azalmıştır. Bu durum dildeki “dudak uyumu”nun da takip edilememesi anlamına gelmektedir.

Binachi (Bia.): Hem Latin hem de Arap harfleri ile 1843 yılında yazılmış FransızcaTürkçe sözlüktür. Latin harfleri ile Türkçe ve alınma kelimelerin telaffuzları gösterilmiştir.

Meninski (Men.): Hem Latin hem de Arap harfleri ile 1680 yılında yayımlanmış bir sözlüktür. Madde başları Arap alfabesi ile verilmiş, sonra yanlarında Latin harfleri ile telaffuzu gösterilmiştir. Kelimelerin konuşmadaki şekilleri açıkça kaydedilmiştir.

Türkçenin bütün ünlülerini göstermeyen Arap harfli imlada dil uyumunu tespit edebilmek çok güçtür. Dil uyumu ancak artlık ve önlük özelliği taşıyan bazı harfler sayesinde tespit edilebilmektedir. Kaf (ق ),tı (ط) ,sad (ص) ,elif (ا) ,medli elif (آ) ,ha (ح) ,hı (خ) ve zı (ظ) (harfleri kelimenin art ünlülü; te (ت), sin (س ), kef (ك), he (ه) ve ze (ز) ise kelimelerin ön ünlülü okunması konusunda yol gösterici olabilir.

Düz ünlülü eklerden {+CI} isimden isim yapma eki (جى-} ,(+DI} görülen geçmiş zaman eki (دى)+} ,(-s)I} teklik 3. şahıs iyelik eki (سى+} ,(+I} yükleme hâli eki (ى-} ,(+IcI} fiilden isim yapma eki (جيى )-ve {+IncI} )جنى )+ isimden isim yapma eki gibi ekler Arap harfli imlada hep “ye (ى “(harfi ile yazılmıştır.

Molino’da yuvarlak ünlülü eklerin hem dudak uyumuna bağlı hem de ikili şekilleri görülür: içeri, kavuşdiği, sevgi / sevgü, datlı / datlu, bildirmek / bildürmek, elcigez, kuşcugaz, dutalım. Carbognano’da dudak uyumuna bağlıdır: ileri, sevdiğim, eritdir-, sevsin, atlı, oglanıŋ, eriyip. Viguier’de yuvarlak ünlü ekler dudak uyumuna bağlıdır: dışarı, bildiyim (bildiğim), kazdıkları, usandır-, atsın, adalı, çakşırlı, adanın, edip.

Ünsüz Benzeşmeleri Arap harfli imla belirli kurallara dayanır ve bu imla konuşmadaki bütün sesleri göstermez. Bu sebeple hem kelime kökleri hem de eklerde ünsüz uyumunu tespit etmek zordur. Metinlerde kelime içi ve eklenmede genellikle tonlu ünsüzler yazılır. Çoğu zaman tonsuz ünsüzler yazılmaz. Bu da ünsüz uyumunu gizleyen bir yazım özelliğidir. Tonsuz ünsüzler kelime tabanlarında son ses konumunda görülürken ekleşmede ilk ünsüzler çok bü- yük oranda tonludur. Arap harfli imlada ك, ج, د gibi harfler, tonsuz ünsüzlerden sonraki ünsüz uyumunu gizlemektedir. İ

Orta hecede (iç seste) ünlü düşmesi

aşrı / aşırı çevrilmek / çevirilmek birbiri birbiri / biribiri biribiri / birbiri gezcek boynuz / boyunuz karanlık karanlık / karanulık karanlık mürvet < mürüvvet

{+ı, +i, +u, +ü} yükleme hâli eki Yükleme hâli ekinin imlası ى +şeklindedir: elmayı, erkegi, inekleri; altunı, üzümi, ununı. Arap harfli metinlerde yuvarlak ünlülü kelimelerden sonra dudak uyumuna bağlı örneği yoktur. Ekin yuvarlak ünlülü tabanlardan sonraki uyumlu örnekleri sadece Viguier ve Carbognano’da vardır.

Türkçenin morfonolojisinde önemli olan ünlülülerin “onluk/artlık, genişlik/darlık” gibi özelikleri Arap kökenli Türk alfabesinde açıkça görülmez. Arap alfabesinin kullanıldığı zamanlarda imla ve telaffuz arasındaki farklılık Türkçe için daha büyük boyutlara ulaşmıştır. Arap harfli metinlerdeki imla kalıplaşması, bu alfabenin bırakıldığı tarihe kadar devam etmiş; dil tarihi içinde meydana gelen değişmeler, Arap harfli imlaya çok az yansımıştır. Türkçede ünsüzlerin çıkış noktalarına göre ayrı ayrı işaretlerle gösterilmesine gerek yoktur. Türkçenin sekiz ünlüsüne karşılık Arapçanım bazen kısa bazen de uzun söylenen üç unlusu vardır. Arap harfli metinlerde hareke kullanımı, belki yazım hızını yavaşlattığı için, belki de imlanın kalıplaşmaya başlaması sebebiyle XV-XVI. yüzyıllardan sonra yok denecek kadar azalmıştır. Bu durum dildeki “dudak uyumu”nun da takip edilememesi anlamına gelmektedir.

Molino (Mol.): Latin harfleri ile 1641 yılında basılan eser İtalyanca-Türkçe sözlüktür. Hem Türkçe kelimeler hem de Arapça ve Farsça kelimelerin konuşma dilindeki şekillerini gösteren önemli bir eserdir. Pa rigi (Par.): Harekeli Arap harfleri ile 1665 yılında yayımlanan eser İtalyanca-Türkçe bir sözlüktür. Meninski (Men.): Hem Latin hem de Arap harfleri ile 1680 yılında yayımlanmış bir sözlüktür. Madde başları Arap alfabesi ile verilmiş, sonra yanlarında Latin harfleri ile telaffuzu gösterilmiştir. Kelimelerin konuşmadaki şekilleri açıkça kaydedilmiştir. Viguier (Vig.): Latin harfleri ile 1790 yılında Fransızca yazılmış ayrıntılı bir gramer kitabıdır. Carbognano (Car.): Hem Latin hem de Arap harfleri ile 1794 yılında yazılmış bir gramer kitabıdır. Telaffuzda meydana gelen değişmeler Latin harfleri ile gösterilmiştir. Binachi (Bia.): Hem Latin hem de Arap harfleri ile 1843 yılında yazılmış Fransızca-Türkçe sözlüktür. Latin harfleri ile Türkçe ve alınma kelimelerin telaffuzları gösterilmiştir.

Türkçede kelime başında çift ünsüz bulunmaz. Yabancı kelimelerdeki düzensiz çift ünsüzleri gidermek, yani çift doruklu bir heceyi ikiye bölmek için kelimenin başına dar bir ünlü getirilir. Urum ve Urus kelimelerinde ön seste ünlü türemesi görülmektedir.

Dudak ünsüzlerinin çevresindeki düz ünlüleri yuvarlaklaştırması daha çok alınma kelimelerde görülür. Az sayıda Türkçe kökenli kelimede de yuvarlaklaşma örnekleri vardır. “bıçak/bucak, devlet/dövlet, nezle/nüzle” kelimelerinde görülen ses olayı yuvarlaklaşmadır. Doğru cevap B'dir.

İmlası ور – şeklinde olan fiilden fiil yapma eki ile kelimeler {-ır, -ir, -ur, -ur} şeklinde türetilmektedir. Buna örnek olabilecek kelimeler şunlardır: biturmez, gecurup, icurdi; aşurur, duşurup, ucurdılar.

Alınma kelimeler Osmanlı Türkçesinde orijinal imlaları ile yazıldığı için ünsüz uyumuna bağlı değildirler.

Diş-dudak sesi olan /f/ on seste ve art ünlülü kelimelerde düzleşmelere sebep olur. /f/ sesinin dışında da düzleşmeler görülür. Soruda verilen kelimelerde daralma görülmektedir.

Bu sınıftaki eklerden {+CI} isimden isim yapma eki, {-DI} görülen geçmiş zaman eki, teklik 3. şahıs iyelik eki, yükleme hali eki, fiilden isim yapma eki ve isimden isim yapma eki gibi ekler Arap harfli imlada hep harfi ile yazılmıştır. Bu sebeple Arap harfli imla bu eklerdeki dudak uyumunu gizlemiştir.

Arap harfli imlada dil uyumu ancak artlık ve önlük özelliği taşıyan bazı harfler sayesinde tespit edilebilmektedir.

Hem Türkçe hem de alınma kelimelerde iç seste ünlü türemesi görülür. Ceviz kelimesi cevz kelimesine –i ünlüsünün getirilmesi ile türetilmiştir.