XVI-XIX. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ

İsmail Gaspıralı, 1883 yılında, Kırım’da “Tercüman” adlı bir gazete çıkarmaya başla­dı. Gazetenin yayımlanabilmesi için Türkçe metinlerin yanında Rusça tercümeleri de ve­rilmişti. Gaspıralı’nın kullandığı dil, bazı Kırım Türkçesi kelimeler kullanılmış olsa da, edebî Osmanlı Türkçesi idi. Yani İstanbul Türkçesini esas almıştı. Gaspıralı’nın ideali, bü­tün Türkler arasında “Dilde, işte, fikirde birlik!” prensibini yaygınlaştırmaktı. Bu pren­sip çerçevesinde, dildeki birliği Osmanlı (İstanbul) Türkçesi etrafında toplanmak olarak görüyordu.

XVIII. yüzyılda yazılmış olan Bahâdur Şâh’ın Arz-Nâmesi’nde hem Çağatay hem de Osmanlı Türkçesinin yanında Tatarca özellikler de bulunmaktadır.

XIII-XV. yüzyıllarda Kıpçak Türkçesi özellikleri de bulunan önemli metinler yazılmış­tı. Ancak XVI. yüzyıldan sonra gelişen siyasi ve kültürel ortam sonucunda, Kıpçakça me­tinlerin yazılması kesintiye uğradı. O sahanın yazarları ve şairleri daha çok Orta Asya ile ilişkide olduklarından, Çağatay Türkçesi ile metinler ürettiler. Osmanlı İmparatorluğu ile ilişkide olanların ve o sahaya daha yakın yaşayanların ise Osmanlı Türkçesiyle de yazma­sı normaldi.

Şah İsmail’in Hataî mahlası kullanarak yazdığı pek çok şiir vardır. Bunlar, XVI. yüzyıl Türkçesinin Azerbaycan bölgesindeki ağız özelliklerini de gösteren en önemli kaynaklardandır.

Ali Şir Nevaî’den sonra Çağatay Türkçesinin en önemli şahsiyeti, Bâbür Şah kabul edilir. Bilinen beş eseri vardır: Vekayi, Divan, Aruz Risalesi, Mübeyyen Der-Fıkh, Risale-i Vâlidiyye.  Şibanî Muhammed Han’ın sarayındaki bilginlerden olan Muhammed Salih manzum bir tarih sayılabilecek Şeybanîname adlı eseri ile tanınmıştır.

öz+üng+ni “kendini, özünü” anlamına gelmektedir. Yani hem eklerin ayrımı hem de verilen karşılıtaki ek yanlıştır.

Diğer eserler Fuzulî’ye aittir ancak Şecere-i Terâkime, Ebu’l-Gazi Bahadır Han’ın eseridir.

İsimlerin olumsuz çekimi yapılırken Çağatay Türkçesindeki “imes” kelimesi de kullanılmıştır, Oğuzcadaki “degil” kelimesi de kullanılmıştır.

XVIII. yüzyılda yazılmış olan Bahâdur Şâh’ın Arz-Nâmesi’nde hem Çağatay hem de Osmanlı Türkçesinin yanında Tatarca özellikler de bulunmaktadır.

Şah İsmail’in Hataî mahlası kullanarak yazdığı pek çok şiir vardır. Bunlar, XVI. yüzyıl Türkçesinin Azerbaycan bölgesindeki ağız özelliklerini de gösteren en önemli kaynaklardandır.

Çağatay Türkçesinde yükleme hâli +nI, yönelme hâli +GA, ayrılma hâli +dIn, emir-istek çekimi -GAy şeklindedir. Osmanlı Türkçesinde ise +(y)I, +yA, +dAn, -(y)A şeklindedir.  Çağatay Türkçesinde “men” şeklinde, Osmanlı Türkçesinde ise “ben” şeklinde yazılır.

XVI. yüzyılda yazılan eser, adı bulunmadığı için, açıklanan ilk kelimesinin “abuşka” olmasından dolayı Abuşka Lugati olarak tanınmaktadır.

vir- < bir-, toprak < tofrak,  esrük < ösrük, sekiz < sekkiz karşılaştırmaları doğrudur ancak Osmanlı Türkçesinde. “adlu” iken Çağatay Türkçesinde bu kelime “atlık” şeklindedir.

-GU eki Çağatay Türkçesinde gelecek zaman için kullanılmıştır. -(y)IsAr ise Osmanlı Türkçesinde kullanılan gelecek zaman ekidir. -GAlI Çağatay Türkçesinde kullanılan bir zarf-fiil ekidir. -dIK Çağatay Türkçesinde kullanılan emir-istek kipi 3. tk. ekidir. Şimdiki zaman için Çağatay Türkçesinde -(y)A dUr eki kullanılmıştır.

XIII. yüzyıldan itibaren Türk dili 3 ayrı yazı dili ile eserler üretmeye başlamıştır. Batıya göç eden Oğuzlar kendi lehçelerine dayanarak Eski Anadolu Türkçesi veya Eski Türkiye Türkçesiyle bir yazı dili oluşturmuşlardır.

XVI.-XIX. yüzyıllarda Türkçenin iki yazı diliyle eserler üretilmiştir. Bunlar doğuda Çağatay Türkçesi ve batıda Osmanlı Türkçesidir

Ali Şir Nevai’yi tanıyıp takip eden Osmanlı aydınları onun eserleri üzerine çalışmalar yapmışlardır. Nevai’nin edebi ve teorik eserleri Osmanlı sahasında etkili olmuştur. Nevai’nin eserlerinin sözlüğü hazırlanmıştır. Bu sözlüğün ilk maddesi abuşka olduğu için sözlük Abuşka Lugati olarak bilinmektedir.

Çağatay Türkçesinde Ali Şir Nevai’den sonra en büyük isim olarak kabul edilen kişi Babür Şah’tır.

18 yüzyılda kaleme alınan Çağatayca-Farsça sözlüğün adı Senglah’tır. Bu sözlük Mirza Mehdi Han tarafından kaleme alınmıştır.

İsimlerin biri haricinde tamamı Klasik Dönem Sonrası Çağatay Türkçesiyle eser kaleme almış yazarlardandır. Hüseyin Baykara ise Klasik dönemde eserlerini kaleme almış önemli bir devlet adamıdır.