XVI-XIX. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ

Orhun Kitabelerinde kullanılan Göktürk alfabesi, sözü edilen yüzyıllardan çok önceleri, Türklerin İslâmiyeti kabul etmelerinden önceki dönemleri kapsamaktadır.

 

XIII. yüzyıldan sonra değişik bölgelerde farklı yazı dilleri kullanılmış olsa da bu bölgelerin sanatçıları ve aydınları birbirlerinin eserlerini takip etmekteydiler. Birçok Osmanlı aydını Ali Şir Nevaî’yi yakından izlemekte, dolayısıyla Çağatayca’yı bilmekteydiler. Bunlardan biri olan Niyazî, Ali Şir nevaî’nin eserlerinde geçen kelimelerin sözlüğünü hazırlamıştı. XVI. yüzyılda yazılan bu eser, adı bulunmadığı için, açıklanan ilk kelimesinin ‘’abuşka’’ olmasından dolayı Abuşka Lügati olarak da tanınmaktadır.

Seyahatname – Evliya Çelebi

XVIII. yüzyılın sonları XIX. yüzyılın başlarında yazılmış olduğu tahmin edilen Risale-i Muze Duzluk, ayakkabıcılık mesleğinin dini ve ahlaki kurallarını, bu mesleğin öncülerini anlatmaktadır. Anadolu sahası dışında ahilikle ilgili yazılmış ender eserlerdendir.

Çağatay Türkçesinde –f- ünsüzü yerine Osmanlı Türkçesinde –p- ünsüzü kullanılmaktadır. Tofrak – Toprak, Yafrak – Yaprak

cānımdın özge yār-ı vefā-dār tapmadım

könglümdin özge maḥrem-i esrār tapmadım

(Canımdan özge vefalı yar bulamadım;

Gönlümden özge samimi sırlar bulamadım)

Uygur halkı hakkında, Uygur’un anlamı yapıştır demektir. Süt uyudu derler, süt halindeyken birbirinden ayrılır. Uyuduktan sonra birbirinden ayrılmaz. Uyudu yani yapıştı ve ayrıca derler ki imama uydum, imam oturursa otururlar, kalksa kalkarlar, sonuç olarak yapışkan olur. Şöyle söylerler: Moğol ülkesinde iki dağ vardır, uzunluğu gün doğusundan gün batısına kadar olan uçsuz bucaksız büyük dağlardır.

Şecere-i Terâkime adlı eser Fuzuli’ye ait değildir. XVII. yüzyılda Çağatay edebiyatının önemli sanatçılarından biri olan Hive hanlarından Ebu’l-Gazi Bahadır han’a aittir.

Çağatay Türkçesinin ortak dil olarak kullanıldığı bölgelerde yaşayan yazar ve şairlerin kendi lehçe özelliklerini de eserlerine yansıttığı metinler bulunmaktadır. Bunlardan en önemlisi Mahtum Kulu’dur. Mahtum Kulu (1733-1797), bugünkü İran’ın Günbet-i Kavus şehrinde doğmuş ve Orta Asya’daki çeşitli medreselerde eğitim görmüştür. Arapça ve Farsçanın yanı sıra Çağatay Türkçesini de öğrenmiştir. Bugünkü Türkmen şiirinin kurucularından sayılmaktadır. Mahtum Kulu’nun şiirlerinin dili Çağatay Türkçesi olmakla birlikte pek çok Türkmence unsur da görülmektedir.

XIX. yüzyılda bütün Avrasya’da yepyeni siyasi ve kültürel gelişmeler oldu. Kitapların yanı sıra gazeteler de yayımlanmaya başladı. O süreçte, gerek Osmanlı gerekse Orta Asya kültürel ortamında görülen millîleşme akımları Kıpçakça konuşan halklar arasında da yansımalar buluyordu. Osmanlı İmparatorluğu ile kurulan bağlar sonucunda Tatar edebiyatı üzerinde Çağataycanın yanı sıra Osmanlı Türkçesinin de etkileri artmıştı. Neticede, Tatarca özelliklerin yer aldığı metinler de yazıldı ve basıldı.

İsmail Gaspıralı, 1883 yılında, Kırım’da “Tercüman” adlı bir gazete çıkarmaya başladı. Gazetenin yayımlanabilmesi için Türkçe metinlerin yanında Rusça tercümeleri de verilmişti. Gaspıralı’nın kullandığı dil, bazı Kırım Türkçesi kelimeler kullanılmış olsa da, edebî Osmanlı Türkçesi idi. Yani İstanbul Türkçesini esas almıştı. Gaspıralı’nın ideali, bütün Türkler arasında “Dilde, işte, fikirde birlik!” prensibini yaygınlaştırmaktı. Bu prensip çerçevesinde, dildeki birliği Osmanlı (İstanbul) Türkçesi etrafında toplanmak olarak görüyordu.

XVI.-XIX. yüzyıllarda genel durum şudur: İki edebî yazı dili ile eserler üretilmiştir: Batı­da, Oğuzcaya dayalı Osmanlı Türkçesi, Doğuda ise Çağatay Türkçesi. Ancak her iki bölge­de de ölçünlü edebî yazı dillerinin yanı sıra bazı lehçe ve ağız özelliklerini içine alan eser­ler de yazılmıştır.

XVII. yüzyılda artık Klasik Çağatay Türkçesi Dönemi bitmiş, Klasik Dönem Sonra­sı başlamıştır. Bu yüzyılda en tanınmış şahsiyet, Hive Hanlarından Ebu’l-Gazi Bahadır Han’dır. 1603- 1663 yılları arasında yaşamıştır. Türkçe dışında Farsça, Arapça ve Moğolca bilmektedir. Elimize çok önemli iki eseri ulaşmıştır: Şecere-i Terâkime, Şecere-i Türk.

XIII. yüzyıldan sonra değişik bölgelerde farklı yazı dilleri kullanılmış olsa da bu mu­hitlerin yazarları ve aydınları birbirlerinin eserlerini takip etmekteydiler. Örneğin, birçok Osmanlı aydını Ali Şir Nevai’yi yakından izlemekte, dolayısıyla Çağataycayı bilmekteydi. Bunlardan biri olan Niyazi, Ali Şir Nevai’nin eserlerinde geçen kelimelerin sözlüğünü de hazırlamıştı. XVI. yüzyılda yazılan bu eser, adı bulunmadığı için, açıklanan ilk kelimesi­nin “abuşka” olmasından dolayı Abuşka Lugati olarak da tanınmaktadır.

XVI-XIX. Yüzyıllarda Çağatay Türkçesi ile çok değerli birçok eser yazılmıştır. Bu dönemin ilk önemli şahsiyeti Şibanî Muhammed Han’dır. Hayatı Bâbür Şah ile mücadelelerle geç­miştir. 1510 yılında Safevi hükümdarı Şah İsmail ile yaptığı bir savaşta yenilmiş ve ölmüş­tür. Bahru’l-Hudâ adlı dinî-ahlaki mesnevisi dışında edebiyat ve dil açısından çok önem­li olan bir de Divan’ı vardır.

XVIII. yüzyılın sonları XIX. yüzyılın başlarında yazılmış olduğu tahmin edilen Risale-i Muze Duzluk, ayakkabıcılık mesleğinin dinî ve ahlaki kurallarını, bu mesleğin öncüleri­ni anlatmaktadır. Anadolu sahası dışında ahîlikle ilgili yazılmış nadir eserlerdendi.

Fuzulî XVI. yüzyıl Türk edebiyatının da en önemli şahsiyetlerindedir. Bugünkü Irak topraklarında doğmuş olan Fuzulî’nin çok iyi bir eğitim gördüğü anlaşılmaktadır. XV. yüzyılda nasıl Nevaî bütün Türk dünyasında tanınmış ve diğer şahsiyetleri etkilemişse, XVI. yüzyılda da Fuzulî aynı konuma yerleşmiştir. Türkçe Divan, Hadikatü’s-Süeda, Ley­la ile Mecnun, Beng ü Bade, Su Kasidesi, Şikâyet-name onun eserlerinden bazılarıdır. Bazı beyitleri yüzlerce yıldan beri beğenilmekte ve birçok kimsenin hafızasında hâlâ saklan­maktadır.