ŞEKİL BİLGİSİ

Türkçede yeni kavram ve nesne adları veya oluş ve kılışları gösteren fiilleri yapmanın morfolojik yolu, var olan tabanlardan yine var olan eklerle yeni kelimeler türetmektir. Bu eklere türetme ekleri denir.

Dildeki ekler bu açıdan işlek, işlek olmayan ve kalıplaşmış ve ölü ekler olarak gruplandırılabilir. Türkçede +lIk eki hâlâ kelime türetmede kullanılan işlek bir ek, +cAk bazı kelimelerde kullanılabilen işlek olmayan bir ek, +rAk birkaç kelimede kullanılan ve işlevi unutulmuş kalıplaşmış bir ek, -IcAk ise günümüzde hiç kullanılmayan ölü bir ektir.

Bu ek, daha çok zarf tümleci yapan bir hal eki işleyişinde olsa da nesne ve kavram adları yapımında da kullanılmıştır. Özellikle dil adları yapımında bu ek kullanılır. 

"nice, niçe, akçe" şeklinde örneklendirilebilir.

Bu ekin başlıca işlevi meslek ismi yapma, bir işi alışkanlık haline getiren veya sıkça yapanı ifade etme, eklendiği isimle ilgili alım satım veya üretim faaliyeti yapma gibi anlamları teşkil etmektir. Türkçenin her döneminde olduğu gibi bu dönemde de en işlek yapım eklerindendir: kapucı, akıncı, savcı şeklinde örneklendirilebilir.

Bu eklerin esas işlevi küçültme ve sevgi bildirmedir. Bunlardan +cIK nesne ve kavram
isimleri de yapmıştır: kitapçık, köpecik (< köpekcik), çatalcık, teknecik, ağaççık, demetçik, kal’ecik, kasabecik, alçacık, ırmacık (<ırmak+cık), ufacık (< ufak+cık) vb.

Türkçenin tarihî dönemler boyunca en işlek isimden fiil yapma eki olup, bu dönemde
de verimli bir türetkenlik göstermiş, yüzlerce kelimenin yapımına iştirak etmiştir. Bu ekler arasında: +lA, +Ar, +dA, +A, +Al, +(I)k yer almaktadır.

Esasen sıfat-fiil olan bu ek, nesne ve kavram isimleri de yapmıştır: yiyecek, bakacak, yakacak şeklinde örneklendirilebilir.

Kılış bildiren geçişli fiillere geldiğinde fiildeki anlama ‘yaptırma’ işlevi katan, fiildeki hareketin ikinci bir özneye yaptırıldığını ifade eden ettirgenlik ekleri, geçişsiz fiillere geldiğinde bunları geçişli ve kılış bildiren fiillere çevirir. Başlıca ekleri aşağıda gösterilmiştir:
-Ar- : çıkar-, gider-, kopar-
-Ur- : artur-, bişür-, deŋşür-, geçür-
-dAr : dönder- ‘döndürmek’
-dUr- : atdur-, azdur-, bildür-, sevdür-, toldur-, uydur-
-GUr- : irgür-
-(I)t- : akıt-, çağırt-, çoğalt-, eylet

-(I)ş- : Fiilde belirtilen hareketin birden fazla yapan tarafından, aynı anda, karşılıklı, emek birliğiyle yapıldığını ifade eder.
buluş-, çekiş-, görüş-, öldürüş- öpüş-, söğüş-, söyleş-, tepiş

Türkçede çokluk kategorisini morfolojik yolla teşkil etmekte kullanılan +lAr morfemi
eklendiği kelimenin sayıca birden fazla olduğunu anlatır. Kelime tabanına yapım eklerinden sonra eklenen ilk işletme eki budur. İyelik ve hâl ekleri bunun üzerine getirilir. Bilhassa halk, hanedan veya tür adı olarak yapım eki fonksiyonunda da kullanılmıştır.

                      Teklik           Çokluk
Birinci şahıs    +(I)m           +(I)mIZ
İkinci şahıs     +(I)ŋ            +(I)ŋIZ
Üçüncü şahıs   +I, +sI         +lArI

İsmin diğer söz dizimi unsurlarıyla, durumunda değişme olmadan dilbilgisel ilişkiye geçtiği bir durumu anlatan ‘yalın hâl’ doğal olarak herhangi bir eke de sahip değildir. Cümlede özne, sıfat tamlamasında sıfat, birleşik fiilin birçok durumunda isim unsuru ve birleşik ismi oluşturan unsurlar kendilerinden sonraki unsurlara ‘yalın’ olarak bağlanırlar:
"Seyyid-i âlem anıŋ özrin kabûl eyleyüp dilşâd u hurrem oldı ol" şeklinde örneklendirilebilir.

Yükleme durumu “geçişli fiil taşıyan bir cümlede, fiilin etkisi altında kalan ismin içinde
bulunduğu durum’ olarak tanımlanır. İsmin bulunduğu bu durum, cümle tahlilinde ‘nesne’ olarak adlandırılır, yani cümlede geçişli fiile bağlı olan ‘nesne’ yükleme hâlindedir. Bu hâl +(y)I, +n ekleri ile kurulur veya sıfır morfemle temsil edilir.

Bulunma hâli, fiildeki oluş ve kılışın yerini bildiren, bu yer bildirme kavramına paralel
olarak zaman, süreklilik, içinde olma, tarz bildirme, karşılaştırma, gösterme, vasıta, amaç, sebep gibi ifadeleri de içerir ve +dA ekiyle kurulur.

Usul, yol ve tarz bildirir.

Birliktelik, bir arada oluş bildirir.

‘Ölçüsüyle, bir ölçüye veya hesaba göre’ anlamını bildirir.

Fiilin oluşunda bir nesnenin varlığını bildirir.

Sebep ve vesile bildirir.

İki mesafe arasını ifade etmekte kullanılır.

Söz diziminde yüklem unsuru olarak görev alan fiiller, en sonda kılış ve oluşu gerçekleştiren özneyi temsil eden bir şahıs eki alırlar. Türkçe fiil çekimde şahıs kategorisi, en eski yazılı dönemlerden beri sürekli bir gelişme halindedir ve temelde iki yapıdan gelişmiştir. Bunlardan birinci tipteki şahıs ekleri, şahıs zamiri kökenli; ikinci tipteki şahıs ekleri ise iyelik eki kökenlidir.

Cümlenin yüklem unsurunun bildirme, haber verme işlevini yüklendiği cümlelerde yüklemi oluşturan fiil veya yüklemleştirici unsur (ek fiil), oluş veya kılışın gerçekleştiği zamanı da ifade eder. Türk dilbilgisinde zaman kavramı basit ve birleşik olarak ele alınmakta; basit zaman çekimi görülen geçmiş zaman, öğrenilen geçmiş zaman, geniş zaman, şimdiki zaman ve gelecek zamandan oluşmaktadır. Birleşik zaman ise hikâye, rivayet ve şart olarak ayrılır.

Tek heceli fiil tabanlarından sonra genellikle +Ar eki kullanılır: gider, ider, geçer şeklinde örneklendirilebilir.

Eski Türkiye Türkçesinde -IsAr ekiyle teşkil olunan gelecek zaman, bu ekin işlevini kaybetmesiyle -AcAK sıfat-fiil ekiyle teşkil olunmaya başlamıştır. Bunun yanında –sA gerek yapısı ve -Ar, -(I)r geniş zaman eki de gelecek zaman ifadesinde kullanılır. Dönemin sonlarına doğru bu zamanın temel eki -AcAK olmuştur.

İstek ve emir kiplerini oluşturan ekler aşağıdaki tabloda gösterilmiştir:

Gerçek zarf fiil ekleri arasında -A, -U, -(y)IcAK, (y)IncA, -(y)AlI, -mAdIn / -mAdAn -(y)ArAK, -(y)Up, -UbAn, -iken/-ken gösterilmektedir.