İMLA,FONOLOJİ VE MORFONOLOJİ

Arap alfabesinde ünsüzlerde, konuşma cihazındaki birbirine yakın çıkış noktalarına göre çeşitlenen bir bolluk vardır; /h/, /k/, /s/, /z/ fonemleri birden fazla işaret ile karşılanmaktadır. Türkçe ise, ses yapısı bakımından Arapçanın aksine ünlüler üzerine kurulmuştur. Türkçede ünsüzlerin çıkış noktalarına göre ayrı ayrı işaretlerle gösterilmesine gerek yoktur.

Yabancılar tarafından Latin, Grek ve Ermeni alfabeleri ile yazılan çeviriyazılı eserler denilen gramer ve sözlüklerde görülebilir. Bu eserlerin en önemlileri -yazarlarının adlarıyla- şunlardır:
Molino (Mol.): Latin harfleri ile 1641 yılında basılan eser İtalyanca-Türkçe sözlüktür.
Hem Türkçe kelimeler hem de Arapça ve Farsça kelimelerin konuşma dilindeki şekillerini gösteren önemli bir eserdir.
Parigi (Par.): Harekeli Arap harfleri ile 1665 yılında yayımlanan eser İtalyanca-Türkçe
bir sözlüktür.
Meninski (Men.): Hem Latin hem de Arap harfleri ile 1680 yılında yayımlanmış bir
sözlüktür. Madde başları Arap alfabesi ile verilmiş, sonra yanlarında Latin harfleri ile telaffuzu gösterilmiştir. Kelimelerin konuşmadaki şekilleri açıkça kaydedilmiştir.
Viguier (Vig.): Latin harfleri ile 1790 yılında Fransızca yazılmış ayrıntılı bir gramer
kitabıdır.
Carbognano (Car.): Hem Latin hem de Arap harfleri ile 1794 yılında yazılmış bir gramer kitabıdır. Telaffuzda meydana gelen değişmeler Latin harfleri ile gösterilmiştir.
Binachi (Bia.): Hem Latin hem de Arap harfleri ile 1843 yılında yazılmış FransızcaTürkçe sözlüktür. Latin harfleri ile Türkçe ve alınma kelimelerin telaffuzları gösterilmiştir.

Türkçenin bütün ünlülerini göstermeyen Arap harfli imlada dil uyumunu tespit edebilmek çok güçtür. Dil uyumu ancak artlık ve önlük özelliği taşıyan bazı harfler sayesinde tespit edilebilmektedir. Kaf (ق ),tı (ط),sad (ص) ,elif (ا ),medli elif (آ ),ha (ح) ,hı (خ) ve zı (ظ) harfleri kelimenin art ünlülü; te (ت), sin (س) ,kef (ك), he (ه) ve ze (ز) ise kelimelerin ön ünlülü okunması konusunda yol gösterici olabilir.

Arapçadan alınan avret kelimesinin, {+cık} ekini alıp avratçık (عورجتق) şeklinde yazılması, kelimenin o dönemde toplumun bir kesimi tarafından dil uyumuna bağlı
olarak söylendiğini gösterir. Kelimenin aslına uygun olarak avret şeklinde de telaffuz edildiğini çeviriyazılı metin yazarları kaydetmişlerdir. Avret kelimesi Molino’da avrat/avret; Meninski’de ise avret şeklindedir.

Şu ekler Klasik Osmanlı Türkçesinde dil uyumuna aykırı olarak da kelimelere eklenebilmektedir: {-AcAK}, {-AK}, {-ArAK}, {+CAgAz}, {+CAK}, {+CIK} {+CUGAz}, {-DUK}, {-gIl}, {-(X)K}, {+lXK}, {-mAK}.

Arap harfleri ile yazılmış metinlerde "ötre" ,"esre” ,üstün” gibi harekeler yardımı ile dudak uyumunu tespit etmek, dil uyumuna göre daha kolaydır. Harekenin bulunmadığı metinlerde ise dudak uyumu ancak "vav"(و) ,"ye"(ى) gibi harfler sayesinde tespit edilebilir.

Bu sınıftaki eklerden {+CI} isimden isim yapma eki (جى-} ,(+DI} görülen geçmiş zamanneki (دى)+} ,(-s)I} teklik 3. şahıs iyelik eki (سى+} ,(+I} yükleme hâli eki (ى-} ,(+IcI} fiilden isim yapma eki (جيى )-ve {+IncI} )جنى )+ isimden isim yapma eki gibi ekler Arap harfli imlada hep “ye (ى “(harfi ile yazılmıştır. Bu sebeple Arap harfli imla bu eklerdeki dudak uyumunu gizlemiştir.

Düz ünlülü ekler dudak uyumuna en son bağlanan ekler olarak kabul edilir. Bunun sebebi de eklerin "ye" (ى) harfi ile yazılmalarıdır. Mesela, yükleme hâli eki Arap harfli metinlerin tamamında düz ünlülüdür, Arap harfli imlada hep "ye" (ى ) harfi ile yazılmıştır. Bu düz ünlülü yazım, yükleme hâli ekinin Arap alfabesinin bırakılmasından sonra dudak uyumuna bağlandığı anlamına gelmez. Çeviriyazılı metinler, yükleme hâli ekini Arap harfleri ile "ye" (ى) şeklinde gösterirler ama Latin harfli kısımda eki dudak uyumuna bağlı olarak verirler: Viguier: sözünü; Carbognano: بلبلى bülbülü, قاپوىي kapuyu; Mirza Kazım Bek: بوىن bunu, اوغلمزى oğlumuzu.

Düz ünlülü eklerde olduğu gibi yuvarlak ünlülü eklerde de eklerin dudak uyumuna
bağlı şekilleri bazen Arap harfli imlaya yansımıştır: يوقارى yukarı, سوكيلىsevgili,باليقلى
balıklı şeklinde örneklendirilebilir.

Alınma kelimeler Osmanlı Türkçesinde orijinal imlaları ile yazıldığı için ünsüz uyumuna bağlı değildirler. Az sayıda alınma kelimenin ünsüz uyumuna girdiği çeviriyazılı metinlerde görülmektedir: nk- : tüfenkتوفنك gibi.

Arap harfli metinlerde ünsüz uyumuna konu olan ekler ilk ünsüzlerine göre C, D ve G sınıfı olmak üzere üç başlıkta incelenebilir. Bunlardan C ve D sınıfı ekler Arap harfli metinlerde ج ve د ile yazılmıştır. Bu imla tarzı da tonsuz tabanlardan sonra ünsüz uyumu hakkında kesin hükümler vermeyi engellemektedir. G sınıfı ekler ise ön ünlülü tabanlardan sonra ك ,art ünlülü tabanlardan sonra ise ق ve غ ile yazılır. Bu sebeple ön ünlülü tabanlardan sonra ك harfinin /k/ veya /g/ ünsüzlerinden hangisini karşıladığı açıkça tespit edilemez.

 şeklinde örneklendirilir.

Diş-dudak sesi olan /f/ ön seste ve art ünlülü kelimelerde düzleşmelere sebep olur. /f/ sesinin dışında da düzleşmeler görülür. fındık < funduk ya da cindî < cündî şeklinde örneklendirilebilir.

dürlü < türlü
davul < tabl
bide < pita şeklinde üç örnek verilebilir.

Morfonoloji (ek seslilenlemesi) veya biçimbilimsel sesbilim, ekleri oluşturan ünlü ve ünsüzlerin kelime tabanına göre değişmesini ele alır. Türkçenin Arap harfleri ile yazıldığı
dönemlerde morfonolojik çalışmalar yapmak zordur. Osmanlı imlası da XVI. yüzyıldan
itibaren kalıplaşmaya başladığı için bazı ünsüzleri ve özellikle ünlülerin önlük-artlık ve
düzlük-yuvarlaklık gibi niteliklerini tam olarak göstermez. Çeviriyazılı metinler o dönemin dilini Latin, Kiril, Grek ve Ermeni gibi alfabelerle gösterdikleri için bu metinlerde Türkçenin ünlü ve ünsüzleri açık olarak görülür.

{+cı, +ci, +cu, +cü, +çı, +çi, +çu, +çü} isimden isim yapma ekleri arasında gösterilmektedir. Ekin imlası genellikle جى +şeklindedir: bekci, yalancı gibi.

{-ır, -ir, -ur, -ür} fiilden fiil yapma ekleridir. Ekin imlası ور -şeklindedir: bitürmez, geçürüp, içürdi; aşurur, düşürüp, uçurdılar. 

{+ı, +i, +u, +ü} yükleme hâli ekleridir. Yükleme hâli ekinin imlası ى +şeklindedir: elmayı, erkegi, inekleri; altunı, üzümi gibi örneklendirilir.

{-dı, -di, -du, -dü; -tı, -ti, tu, -tü} görülen geçmiş zaman ekleridir. Ekin imlası دى -şeklindedir: açdı, gitdi, yazdı; buldı, gördi, turdı gibi.

{-mış, -miş, -muş, -müş} öğrenilen geçmiş zaman ekleridir.
Ekin imlası مش -şeklindedir. Ek ünlüsü ancak harekeli Arap harfli metinlerde ötre
(ـُ) veya esre (ـِ) sayesinde belli olmaktadır ve bu metinlerin genelinde ek düz ünlülüdür: dönmiş, göçmiş, ölmiş gibi.

Ekin imlası دوك ,-دوق -şeklindedir: didükleri, sıdugı, virdügi şeklinde örneklendirmek mümkündür.