XVI-XIX. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ - Deneme Sınavı - 8

Yazar ve şairlerin dil kullanmadaki becerilerini ve sanat güçlerini göstermek için başvurdukları bu yol, bazı yazar ve şairler tarafından benimsenmemiş, hatta içlerinden bazıları bu gidişe karşı bir tepki olarak anlaşılacak tarzda şiirler yazmışlardır. Bunların içinde XV. yüzyılda Tatavlalı Mahremî, Aydınlı Visalî ve Edirneli Nazmî en çok bilinenleridir. Bu üç şair, şiirlerinde özellikle Türkçe kelimeler kullanmışlar, Arapça ve Farsça kelime ve terkipler kullanmaktan kaçınmışlardır. Ancak bu şekilde yazılan manzumeler Yunus Emre, Hoca Dehhani, Necati Bey, Zati, Baki ve Fuzuli gibi şairlerin kurduğu divan şiiri diline yabancı kalmış, dolayısıyla sanat çevrelerinde pek itibar görmemiştir.

1839’da Gülhane Hatt-ı Hümâyûnu adıyla ilan edilen Tanzimat Fermanı, bir bakıma, daha II. Mahmut’un saltanatı yıllarında hız kazanan değişim hareketinin bir resmî belge hâlinde duyurulması demekti.

Pertev Paşa, Münif Paşa, Kâmil Paşa ve Akif Paşa Tanzimat devri dil hareketinin önemli isimleridir ve bu aydın devlet adamları sade dil hareketinin temelini atmışlardır. Onlardan sonra Şinasi, Namık Kemal ve Ziya Paşa gibi yazarlar da dili yeniden inşa etme çabasında olmuşlar, bu amaca bağlı olarak eserler yazmışlardır.

Şinasi Bey “gazete dili”ni kurmuş olması yanında Tanzimat döneminin dilini nazım ve nesir alanında ilk temsil eden kişidir.

Tanzimat devrinin amaçladığı dilde sadeleşme ve yenileşme hedefine en çok yaklaşan isim Ahmet Mithat Efendi olmuştur. Onun eseri Tanpınar’ın deyişiyle “1870 senelerinin okuyucu kitlesinin seviyesinden başlar” ve “bir halk okuma odasıdır”. Eserlerinin çeşitliliği ve okuyucu kitlesi olarak halk kesimini hedeflemesi ona dilin bütün ifade renklerini kullanma fırsatı vermiştir.

Türkler, VIII. yüzyıldan başlayarak Şamanizm, Budizm, Brahmanizm, Hıristiyanlık, Manilik, Musevilik, İslamlık gibi değişik dinlerin ve Hint, Çin, Arap ve batı gibi çeşitli kültür çevrelerinin etkisiyle birbirinden farklı 17 değişik alfabe kullanmışlardır.

Alfabe değişikliklerinin gerekçeleri üç maddede toplanabilir:
1. Din değiştirme
2. Sosyal ve siyasal durum değişikliği
3. Farklı kültür ve medeniyet ortamına geçme

cānımdın özge yār-ı vefā-dār tapmadım

könglümdin özge maḥrem-i esrār tapmadım

(Canımdan özge vefalı yar bulamadım;

Gönlümden özge samimi sırlar bulamadım)

Şecere-i Terâkime adlı eser Fuzuli’ye ait değildir. XVII. yüzyılda Çağatay edebiyatının önemli sanatçılarından biri olan Hive hanlarından Ebu’l-Gazi Bahadır han’a aittir.

15. yüzyıldan itibaren Türk edebiyatında  Arapça ve Farsça kelime ve terkipler yoğun kullanılmaya başlanmıştır. Doğru yanıt: E'dir.

Tanzimat edebiyatının ilkelerinden biri de halkın anlayacağı sadelikte edebiyat yapmaktı. Yazar Şinasi, Tanzimat döneminde yayınlanan Tercüman-ı Ahval gazetesinin mukaddimesinde "Yazılar herkesin anlayacağı sade bir dilde  olacaktır" demiştir. Doğru yanıt: A'dır.

Osmanlı Türkçesini konu alan dilbilgisi kitaplarının ilki olan "Müyessir-etü'l -Ulûm" adlı eseri "Bergamalı Kadri" yazmıştır. Doğru yanıt: B'dir.

"Ahmet Mithat Efendi", Tanzimat döneminde  imla konusu üzerine yazılarını "Medrese-i Süleymaniyye Rehnûmâ-yı Muallimîn" adlı kitapta toplamıştır. Doğru yanıt: C'dir.

"Araba Sevdası" romanını Recâizade Mahmut Ekrem yazmıştır. Doğru yanıt: D'dir.

Dil ve tarih alanındaki çalışmalarıyla memleketimizin en eski hatta ilk Türkoloğu olma sıfatını kazanmış olan kişi "Ahmet Vefik Paşa" dır. Doğru yanıt: C'dir.

İsmail Gaspıralı, Kırımlı edebiyatçıdır. Öğretileriyle Kırım halkına ışık tutmuştur. Türkçe dili üzerine çalışmaları vardır. Doğru yanıt: E'dir.

Milli Edebiyat dönemi sanatçıları içinde Cenap Şahabettin yoktur. Doğru yanıt: E'dir.

Ahmet Cevdet Paşa, ilk kez Türk yazı sistemi konusunda görüşler ortaya koymuş bir Osmanlı aydınıdır. Doğru yanıt: D'dir.

Latin alfabesi'nin seçiminde;bütün alfabeleri bir araya getirerek Türkçenin ihtiyaçlarına cevap verecek harfleri hepsinden seçmek görüşü kabul görmüştür. Doğru yanıt: A'dır.

Leksikoloji (sözcükbilim) terimi Yunanca leksis (kelime, söz, kelime grubu) kelimesiyle
logos (bilim, bilimsel inceleme) kelimesinden oluşmuş “sözcük bilgisi” anlamında bir dilbilim alanıdır. Bir bilimsel çalışma alanı olarak leksikoloji, kelime, kelime grupları, kelime
kök ve eklerini kapsayan morfem birimlerinin anlam özelliklerini, anlam genişlemelerini
ve değişmelerini dilin kültürel yapısını da değerlendirerek açıklar. Anlambilim (semantik)
ise kelime ve kelime birliklerinin dilin anlam özelliklerini sosyal ve psikolojik bağlamını
da dikkate alarak inceleyen dilbilim alanıdır. Hem leksikoloji hem de anlambilim, dilbilimin morfoloji (yapı bilgisi) ve sentaks (sözdizimi) gibi diğer alanlarıyla çok yakın ilişki
içindedir. Bu bakımdan inceledikleri konular çoğu zaman kesişirler.

ba‘de “sonra”
Ebü’l-feth ba‘de’l-feth tekye edüp üç gece ihyâ etdi.
Âhir Hârûnu’r-Reşîd ba‘de’l-muhâsara Bağdâd’a varup…
Kâmil bir gün bir gece germâ-germ âteş olduğundan sonra cümle dökücüyân ve âteşendâhtân çelebi libâsların çıkarup…
Cülûs-ı hümâyûndan sonra azl olundular.