XVI-XIX. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ - Deneme Sınavı - 5

Daha çok eydür/eydir, eyitdüm, dedi, deyüp veya deyü kelimeleriyle ana cümleye bağlanan iç cümleye sahip birleşik cümlelerdir. Bazen bu cümleler kalıplaşmış ifadeler olmadan da doğrudan ana cümleye isim ibağlanabilirler. Bu tür cümlelerde iç cümle genel olarak ana cüm­leyi durum, kaynak, sebep, sonuç veya zaman bakımından zarf görevi yüklenerek açıklar:

“Benden emîn ol!” deyü bu cevâhir hançeri ihsân eyledi. “El-hamdülillah paşa sağ esendir” deyü şâdımân oldular.

Yâ ünlemi din ve devlet büyüklerine hitapta kullanılır.

Yâ Hayy!, Yâ Kayyûm!, Yâ Hızr-i İlyâs!, Himâye yâ Er Sultân!, Yâ sultânım!

kaçan kim ifadesinin anlamın yanlış verilmiştir. Edatın kelimeye kattığı anlam o zamandan beri değil, ne zaman ki dir.

ki’li yan cümle ana cümlenin nesnesini açıklar. Ol zamân bildim ki cemî’i vüzerâ vü vükelâ ve erbâb‑ı devlet huzûrında müdâhane ve hoş-âmed kelâm lâzım imiş. Ammâ gördüm ki huddâmlarımdan bana imdâd eder yok.

selam vermek, mahrum koma, ziyaret etmek, imdad etmek isim ile fiil olmuştur; gire yazmak ise girmek ve yazmak fiillerinin birleşmesinden oluşarak iki fiilin birleşmesidir.

İsnat Grubu: üstü açık, gevdesi büyük

Datif Grubu: kendülere mahsus

Lokatif Grubu: ayaklarında çarıklar

Ablatif Grubu: hurmâdan hil’atlar

Fiil Grubu: Üsküdar’a geçmek, serdâr‑ı mu’azzam olup gitmek,

Partisip Grubu: kazan asacak, pâk u pâkîze kurbân postlarıyla döşenmiş,

İçinde birden çok bağımlı birleşik cümle bulunan cümle çeşitleridir. Ammâ Çorlu ve Burgaz mâbeyninde kış günleri tamâm altı sâ’at bir menzil‑i azîmdür kim vakt‑i şitâda çamurın fîl‑i Mahmûdî ve pîl‑i Menkerûsî ve Adana câmusı ve boğası çamurın sökemeyüp beher sene niçe bin at ve araba gark olduğundan çamurın karışdur­duklarıyçün “Karışduran” derler

Kelime tekrarına dayanan aynen tekrarlar cümle içinde işlev bakımından niteleme sıfatı veya yer, zaman ve tarz zar arı olarak görev yaparlar.

Birçok eş anlamlı tekrar grubu Farsçada olduğu gibi u/ü/vu/vü bağlacıyla bağlaç grubu görünüşlü olsa da işlev bakımından tekrar grubudur. Sayıca oldukça çok olan bu türden tekrarlar Osmanlıcanın çok önemli stilistik özelliklerinden birisidir.

Batı Türkçesinin sözdizimi (sentaksı), Türkçenin genel sözdizimi yapısı olan özne, tümleç, yüklem dizisi içinde oluşur. Bağımsız cümlelerin birbirine up/üp zarf‐fiil ekiyle bağlanarak oldukça uzun cümleler şeklinde görünmesi ve Arapça ve Farsça kelimelerden oluşmuş Farsça terkiplerin yazı dilinde çok yaygın olarak kullanılması bu tarihi şivenin en belirgin özelliklerindendir. Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nden alınan aşağıdaki cümleler Osmanlı Türkçesi yazı dilinde kullanılan tipik cümlelerdendir.

Yüklemi çekimli fiil olan cümlelerdir.

Yüklemi isim veya isim soylu bir kelime veya kelime grubu ile ek‐fiil olan cümlelerdir. Bu dönemde henüz ek‐fiilsiz isim cümlesi oluşmamıştır. 3. tekil şahıs ek‐fiil formu çoğunlukla –dur/dür şeklinde yuvarlak ünlülerle olsa da yavaş yavaş küçük ünlü uyumunun sonu‐ cu olarak –dır/dir dar ünlülü şekiller de görünmeye başlamıştır.

Öznesi aynı, birden çok yüklemli basit cümlelerdir. Osmanlı yazı dilinin tasvir ve tahkiye konusunda kullanılmış en yaygın cümle çeşididir. Yüklemler –up/üp bağlacıyla bir birini izler. Bu cümle yapıları birbirlerini sebep‐sonuç ilişkisi, durum veya zaman sırası ba‐ kımından açıklasa da basit yapıyı devam ettirir. Bu durumda –up/üp bağlaçlı cümleler en sondaki çekimli fiilin zaman ve şahıs özelliklerini taşır.

Bağımlı yan cümlelerin ana cümleye bağlandığı cümlelerdir. Şart kavramı sentaks içinde şarttan başka zaman, derece ve durum da bildirebilir. Şart cümlesi genellikle (eğer/ şâyed)...ise veya –sa/se yapıları içinde kurulur.

İçinde birden çok bağımlı birleşik cümle bulunan cümle çeşitleridir.

Ammâ Çorlu ve Burgaz mâbeyninde kış günleri tamâm altı sâ’at bir menzil-i azîmdür kim vakt-i şitâda çamurın fîl-i Mahmûdî ve pîl-i Menkerûsî ve Adana câmusı ve boğası çamurın sökemeyüp beher sene niçe bin at ve araba gark olduğundan çamurın karışdurduklarıyçün “Karışduran” derler.

Umûmen kılâ’ u büldânları Azerbaycân hudûdı add olunur.

Hâlâ eyâlet‐i Kars’da sancak beği tahtıdır.

Altı kahve dükkânı vardır.

Bu mahal dahi Kal’acık hâkinde yüz hâneli ve bir câmi’li Etrâk köyidür. Tekfur Sarayı Hammâmı...

Farsça terkipler Türkçe isim tamlamalarıyla birlikte çok yaygın kullanılır:

Bu kal’a-i Kağızmân dahi Araz’uŋ karşu kıble tarafında olmağıla Azerbaycân hu‐ dudundadır.

Revânuŋ cânib-i garbîsinde nümâyân olan Ağrı dağı bu Kağızmân’a karîbdir...

Cemî’î der ü dîvârları müşk-i amber-i hâm ile mahlût olmış cibiz kireci ile sıvanmışdır. Menzil-i karye-i Şeyh Şâmî Sultân1r

Bre çağırma, haykırma, kızgınlık, dikkat çekmek ve hitap için kullanılır.

Bre oğullar!, Bre gâzîler!, Bre ev ıssı!, Bre hey hacı baba!, Bre hey kardaşlar!, Bre hây cân kurtaran Evliyâ Çelebim. Bre benim zî‐akl Aristoyı zûfünûn ve şâ’ir ü mâhir ve musannif ü mü’ellif oğlum!

Batı Türkçesinin, diğer bir ifadeyle Anadolu Türkçesinin gelişme sürecini esas olarak iki devre halinde değerlendirmek mümkündür: İlk devre, ikinci devre.

Batı Türkçesinin gelişme tarihi içinde önemli bir yeri olan Türkî-i Basît akımı, kelime anlamı itibariyle “Basit Türkçe” demektir. Özellikle XV. yüzyıldan itibaren nesir ve nazım dilinde Arapça ve Farsça kelime ve terkiplerin yoğun olarak kullanılmaya başlandığı dikkat çekmektedir.

Tıp öğretiminin Türkçe yapılması maksadıyla 1283 (1866) yılında Cemiyyet-i Tıbbiyye-i Osmaniyye kurulmuştur. Bir yıl sonra da Mekteb-i Tıbbiyye-i Mülkiyye (1867) kurulmuş ve bu mektepte yalnızca Türkçe ders verilmesi kararlaştırılmıştır. Hüseyin Avni Paşa’nın seraskerliği sırasında Dâr-ı Şûrâ-yı Askerî (Yük- sek Askerî Şûrâ), 16 Eylül 1286 (1870) tarihli toplantısında Askerî Tıbbiyedeki dersleri de Türkçeleştirme kararı almıştır. Bu dönemde tıbbi eserlerin dilinde ve tıp terminolojisinde sistemli Türkçeleşme çalışmalarının yapıldığı görülmektedir.