XVI-XIX. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ - Deneme Sınavı - 8

Çağatay Türkçesinin ortak dil olarak kullanıldığı bölgelerde yaşayan yazar ve şairlerin kendi lehçe özelliklerini de eserlerine yansıttığı metinler bulunmaktadır. Bunlardan en önemlisi Mahtum Kulu’dur. Mahtum Kulu (1733-1797), bugünkü İran’ın Günbet-i Kavus şehrinde doğmuş ve Orta Asya’daki çeşitli medreselerde eğitim görmüştür. Arapça ve Farsçanın yanı sıra Çağatay Türkçesini de öğrenmiştir. Bugünkü Türkmen şiirinin kurucularından sayılmaktadır. Mahtum Kulu’nun şiirlerinin dili Çağatay Türkçesi olmakla birlikte pek çok Türkmence unsur da görülmektedir.

XIX. yüzyılda bütün Avrasya’da yepyeni siyasi ve kültürel gelişmeler oldu. Kitapların yanı sıra gazeteler de yayımlanmaya başladı. O süreçte, gerek Osmanlı gerekse Orta Asya kültürel ortamında görülen millîleşme akımları Kıpçakça konuşan halklar arasında da yansımalar buluyordu. Osmanlı İmparatorluğu ile kurulan bağlar sonucunda Tatar edebiyatı üzerinde Çağataycanın yanı sıra Osmanlı Türkçesinin de etkileri artmıştı. Neticede, Tatarca özelliklerin yer aldığı metinler de yazıldı ve basıldı.

İsmail Gaspıralı, 1883 yılında, Kırım’da “Tercüman” adlı bir gazete çıkarmaya başladı. Gazetenin yayımlanabilmesi için Türkçe metinlerin yanında Rusça tercümeleri de verilmişti. Gaspıralı’nın kullandığı dil, bazı Kırım Türkçesi kelimeler kullanılmış olsa da, edebî Osmanlı Türkçesi idi. Yani İstanbul Türkçesini esas almıştı. Gaspıralı’nın ideali, bütün Türkler arasında “Dilde, işte, fikirde birlik!” prensibini yaygınlaştırmaktı. Bu prensip çerçevesinde, dildeki birliği Osmanlı (İstanbul) Türkçesi etrafında toplanmak olarak görüyordu.

XVI.-XIX. yüzyıllarda genel durum şudur: İki edebî yazı dili ile eserler üretilmiştir: Batı­da, Oğuzcaya dayalı Osmanlı Türkçesi, Doğuda ise Çağatay Türkçesi. Ancak her iki bölge­de de ölçünlü edebî yazı dillerinin yanı sıra bazı lehçe ve ağız özelliklerini içine alan eser­ler de yazılmıştır.

XVII. yüzyılda artık Klasik Çağatay Türkçesi Dönemi bitmiş, Klasik Dönem Sonra­sı başlamıştır. Bu yüzyılda en tanınmış şahsiyet, Hive Hanlarından Ebu’l-Gazi Bahadır Han’dır. 1603- 1663 yılları arasında yaşamıştır. Türkçe dışında Farsça, Arapça ve Moğolca bilmektedir. Elimize çok önemli iki eseri ulaşmıştır: Şecere-i Terâkime, Şecere-i Türk.

XIII. yüzyıldan sonra değişik bölgelerde farklı yazı dilleri kullanılmış olsa da bu mu­hitlerin yazarları ve aydınları birbirlerinin eserlerini takip etmekteydiler. Örneğin, birçok Osmanlı aydını Ali Şir Nevai’yi yakından izlemekte, dolayısıyla Çağataycayı bilmekteydi. Bunlardan biri olan Niyazi, Ali Şir Nevai’nin eserlerinde geçen kelimelerin sözlüğünü de hazırlamıştı. XVI. yüzyılda yazılan bu eser, adı bulunmadığı için, açıklanan ilk kelimesi­nin “abuşka” olmasından dolayı Abuşka Lugati olarak da tanınmaktadır.

XVI-XIX. Yüzyıllarda Çağatay Türkçesi ile çok değerli birçok eser yazılmıştır. Bu dönemin ilk önemli şahsiyeti Şibanî Muhammed Han’dır. Hayatı Bâbür Şah ile mücadelelerle geç­miştir. 1510 yılında Safevi hükümdarı Şah İsmail ile yaptığı bir savaşta yenilmiş ve ölmüş­tür. Bahru’l-Hudâ adlı dinî-ahlaki mesnevisi dışında edebiyat ve dil açısından çok önem­li olan bir de Divan’ı vardır.

XVIII. yüzyılın sonları XIX. yüzyılın başlarında yazılmış olduğu tahmin edilen Risale-i Muze Duzluk, ayakkabıcılık mesleğinin dinî ve ahlaki kurallarını, bu mesleğin öncüleri­ni anlatmaktadır. Anadolu sahası dışında ahîlikle ilgili yazılmış nadir eserlerdendi.

İsmail Gaspıralı, 1883 yılında, Kırım’da “Tercüman” adlı bir gazete çıkarmaya başla­dı. Gazetenin yayımlanabilmesi için Türkçe metinlerin yanında Rusça tercümeleri de ve­rilmişti. Gaspıralı’nın kullandığı dil, bazı Kırım Türkçesi kelimeler kullanılmış olsa da, edebî Osmanlı Türkçesi idi. Yani İstanbul Türkçesini esas almıştı. Gaspıralı’nın ideali, bü­tün Türkler arasında “Dilde, işte, fikirde birlik!” prensibini yaygınlaştırmaktı. Bu pren­sip çerçevesinde, dildeki birliği Osmanlı (İstanbul) Türkçesi etrafında toplanmak olarak görüyordu.

XVIII. yüzyılda yazılmış olan Bahâdur Şâh’ın Arz-Nâmesi’nde hem Çağatay hem de Osmanlı Türkçesinin yanında Tatarca özellikler de bulunmaktadır.

XIII-XV. yüzyıllarda Kıpçak Türkçesi özellikleri de bulunan önemli metinler yazılmış­tı. Ancak XVI. yüzyıldan sonra gelişen siyasi ve kültürel ortam sonucunda, Kıpçakça me­tinlerin yazılması kesintiye uğradı. O sahanın yazarları ve şairleri daha çok Orta Asya ile ilişkide olduklarından, Çağatay Türkçesi ile metinler ürettiler. Osmanlı İmparatorluğu ile ilişkide olanların ve o sahaya daha yakın yaşayanların ise Osmanlı Türkçesiyle de yazma­sı normaldi.

Şah İsmail’in Hataî mahlası kullanarak yazdığı pek çok şiir vardır. Bunlar, XVI. yüzyıl Türkçesinin Azerbaycan bölgesindeki ağız özelliklerini de gösteren en önemli kaynaklardandır.

Ali Şir Nevaî’den sonra Çağatay Türkçesinin en önemli şahsiyeti, Bâbür Şah kabul edilir. Bilinen beş eseri vardır: Vekayi, Divan, Aruz Risalesi, Mübeyyen Der-Fıkh, Risale-i Vâlidiyye.  Şibanî Muhammed Han’ın sarayındaki bilginlerden olan Muhammed Salih manzum bir tarih sayılabilecek Şeybanîname adlı eseri ile tanınmıştır.

öz+üng+ni “kendini, özünü” anlamına gelmektedir. Yani hem eklerin ayrımı hem de verilen karşılıtaki ek yanlıştır.

Diğer eserler Fuzulî’ye aittir ancak Şecere-i Terâkime, Ebu’l-Gazi Bahadır Han’ın eseridir.

İsimlerin olumsuz çekimi yapılırken Çağatay Türkçesindeki “imes” kelimesi de kullanılmıştır, Oğuzcadaki “degil” kelimesi de kullanılmıştır.

XVIII. yüzyılda yazılmış olan Bahâdur Şâh’ın Arz-Nâmesi’nde hem Çağatay hem de Osmanlı Türkçesinin yanında Tatarca özellikler de bulunmaktadır.