XVI-XIX. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ - Deneme Sınavı - 7

Şah İsmail’in Hataî mahlası kullanarak yazdığı pek çok şiir vardır. Bunlar, XVI. yüzyıl Türkçesinin Azerbaycan bölgesindeki ağız özelliklerini de gösteren en önemli kaynaklardandır.

Çağatay Türkçesinde yükleme hâli +nI, yönelme hâli +GA, ayrılma hâli +dIn, emir-istek çekimi -GAy şeklindedir. Osmanlı Türkçesinde ise +(y)I, +yA, +dAn, -(y)A şeklindedir.  Çağatay Türkçesinde “men” şeklinde, Osmanlı Türkçesinde ise “ben” şeklinde yazılır.

XVI. yüzyılda yazılan eser, adı bulunmadığı için, açıklanan ilk kelimesinin “abuşka” olmasından dolayı Abuşka Lugati olarak tanınmaktadır.

vir- < bir-, toprak < tofrak,  esrük < ösrük, sekiz < sekkiz karşılaştırmaları doğrudur ancak Osmanlı Türkçesinde. “adlu” iken Çağatay Türkçesinde bu kelime “atlık” şeklindedir.

-GU eki Çağatay Türkçesinde gelecek zaman için kullanılmıştır. -(y)IsAr ise Osmanlı Türkçesinde kullanılan gelecek zaman ekidir. -GAlI Çağatay Türkçesinde kullanılan bir zarf-fiil ekidir. -dIK Çağatay Türkçesinde kullanılan emir-istek kipi 3. tk. ekidir. Şimdiki zaman için Çağatay Türkçesinde -(y)A dUr eki kullanılmıştır.

XIII. yüzyıldan itibaren Türk dili 3 ayrı yazı dili ile eserler üretmeye başlamıştır. Batıya göç eden Oğuzlar kendi lehçelerine dayanarak Eski Anadolu Türkçesi veya Eski Türkiye Türkçesiyle bir yazı dili oluşturmuşlardır.

XVI.-XIX. yüzyıllarda Türkçenin iki yazı diliyle eserler üretilmiştir. Bunlar doğuda Çağatay Türkçesi ve batıda Osmanlı Türkçesidir

Ali Şir Nevai’yi tanıyıp takip eden Osmanlı aydınları onun eserleri üzerine çalışmalar yapmışlardır. Nevai’nin edebi ve teorik eserleri Osmanlı sahasında etkili olmuştur. Nevai’nin eserlerinin sözlüğü hazırlanmıştır. Bu sözlüğün ilk maddesi abuşka olduğu için sözlük Abuşka Lugati olarak bilinmektedir.

Çağatay Türkçesinde Ali Şir Nevai’den sonra en büyük isim olarak kabul edilen kişi Babür Şah’tır.

18 yüzyılda kaleme alınan Çağatayca-Farsça sözlüğün adı Senglah’tır. Bu sözlük Mirza Mehdi Han tarafından kaleme alınmıştır.

İsimlerin biri haricinde tamamı Klasik Dönem Sonrası Çağatay Türkçesiyle eser kaleme almış yazarlardandır. Hüseyin Baykara ise Klasik dönemde eserlerini kaleme almış önemli bir devlet adamıdır.

Soruda bahsedilen önemli isim Türkmen şiirinin büyük ismi Mahtum Kulu’dur. Diğer isimler Azeri Sahası’na aittir.

XVII. yüzyılda Kıpçakçanın lehçelerinde Osmanlı ve Çağatay Türkçelerinde kelime başında yer alan “y” sesi “c” şeklinde telaffuz edilmiştir. yaratan-caradan gibi.

Kırım’da yaşayıp Osmanlı Türkçesini kullanan ama bunun yanında Kırım Türkçesinden de kelimeler kullanan isim İsmail Gaspıralı’dır. Gaspıralı Kırım’da çıkardığı “Tercüman” gazetesiyle Türklerin birleşmesi noktasında önemli prensipler sunmuştur.

Türkçenin morfonolojisinde önemli olan ünlülülerin “onluk/artlık, genişlik/darlık” gibi özelikleri Arap kökenli Türk alfabesinde açıkça görülmez. Arap alfabesinin kullanıldığı zamanlarda imla ve telaffuz arasındaki farklılık Türkçe için daha büyük boyutlara ulaşmıştır. Arap harfli metinlerdeki imla kalıplaşması, bu alfabenin bırakıldığı tarihe kadar devam etmiş; dil tarihi içinde meydana gelen değişmeler, Arap harfli imlaya çok az yansımıştır. Türkçede ünsüzlerin çıkış noktalarına göre ayrı ayrı işaretlerle gösterilmesine gerek yoktur. Türkçenin sekiz ünlüsüne karşılık Arapçanım bazen kısa bazen de uzun söylenen üç unlusu vardır. Arap harfli metinlerde hareke kullanımı, belki yazım hızını yavaşlattığı için, belki de imlanın kalıplaşmaya başlaması sebebiyle XV-XVI. yüzyıllardan sonra yok denecek kadar azalmıştır. Bu durum dildeki “dudak uyumu”nun da takip edilememesi anlamına gelmektedir.

Molino (Mol.): Latin harfleri ile 1641 yılında basılan eser İtalyanca-Türkçe sözlüktür. Hem Türkçe kelimeler hem de Arapça ve Farsça kelimelerin konuşma dilindeki şekillerini gösteren önemli bir eserdir. Pa rigi (Par.): Harekeli Arap harfleri ile 1665 yılında yayımlanan eser İtalyanca-Türkçe bir sözlüktür. Meninski (Men.): Hem Latin hem de Arap harfleri ile 1680 yılında yayımlanmış bir sözlüktür. Madde başları Arap alfabesi ile verilmiş, sonra yanlarında Latin harfleri ile telaffuzu gösterilmiştir. Kelimelerin konuşmadaki şekilleri açıkça kaydedilmiştir. Viguier (Vig.): Latin harfleri ile 1790 yılında Fransızca yazılmış ayrıntılı bir gramer kitabıdır. Carbognano (Car.): Hem Latin hem de Arap harfleri ile 1794 yılında yazılmış bir gramer kitabıdır. Telaffuzda meydana gelen değişmeler Latin harfleri ile gösterilmiştir. Binachi (Bia.): Hem Latin hem de Arap harfleri ile 1843 yılında yazılmış Fransızca-Türkçe sözlüktür. Latin harfleri ile Türkçe ve alınma kelimelerin telaffuzları gösterilmiştir.

Türkçede kelime başında çift ünsüz bulunmaz. Yabancı kelimelerdeki düzensiz çift ünsüzleri gidermek, yani çift doruklu bir heceyi ikiye bölmek için kelimenin başına dar bir ünlü getirilir. Urum ve Urus kelimelerinde ön seste ünlü türemesi görülmektedir.

Dudak ünsüzlerinin çevresindeki düz ünlüleri yuvarlaklaştırması daha çok alınma kelimelerde görülür. Az sayıda Türkçe kökenli kelimede de yuvarlaklaşma örnekleri vardır. “bıçak/bucak, devlet/dövlet, nezle/nüzle” kelimelerinde görülen ses olayı yuvarlaklaşmadır. Doğru cevap B'dir.

İmlası ور – şeklinde olan fiilden fiil yapma eki ile kelimeler {-ır, -ir, -ur, -ur} şeklinde türetilmektedir. Buna örnek olabilecek kelimeler şunlardır: biturmez, gecurup, icurdi; aşurur, duşurup, ucurdılar.

Alınma kelimeler Osmanlı Türkçesinde orijinal imlaları ile yazıldığı için ünsüz uyumuna bağlı değildirler.