XVI-XIX. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ - Deneme Sınavı - 5

"İşlek", "İşlek olmayan","Kalıplaşmış" ve "Ölü" şıkları dildeki eklerin gruplandırılabileceği kategorilerdir. Ancak A şıkkındaki arketip alakasızdır.

Türkçede +lIk ve +lAr eki hâlâ kelime türetmede kullanılan işlek bir ek, +cAk bazı kelimelerde kullanılabilen işlek olmayan bir ek, +rAk birkaç kelimede kullanılan ve işlevi unutulmuş kalıplaşmış bir ek, -IcAk ise günümüzde hiç kullanılmayan ölü bir ektir.

İsimden isim türeten ekler: +Aç, +AK, +CA, +rAK, +CI, +lIK, +lI, +lU, +sIz, +CIK, +cAK, +caGIz, +cıGAz, +DAş ve +dI ekleridir. Bu bilgi doğrultusunda bakarsak C şıkkındaki bütün eklerin isimden isim türetme ekleri arasında olduğu görülecektir.

İsimden fiil türeten ekler: +lA, +Ar, +dA, +A, +Al ve +(I)k ekleridir. Bu bilgi doğrultusunda bakarsak D şıkkındaki bütün eklerin isimden fiil türetme ekleri arasında olduğu görülecektir.

Fiilden isim türeten ekler: +AcAK, +AK, +GIn, +I, +(y)Iş,+ndI, +GI, +(I)K, +K, +(I)m, +mA, +mAK, +mAKlIK, +mAz ve +mAcA ekleridir. Bu bilgi doğrultusunda bakarsak E şıkkındaki bütün eklerin fiilden isim türetme ekleri arasında olduğu görülecektir.

Fiilden fiil türeten ek kategorileri çatı, ettirgenlik, meçhul/edilgenlik, işteşlik, dönüşlülük, olumsuzluk, olumsuz yeterlik şeklindedir. Bu doğrultuda bakıldığında gayip ekler yanlış cevaptır.

Ettirgenlik ekleri +Ar, +Ur, +dAr, +dUr, +GUr ve +(I)t ekleridir.

Meçhul/edilgenlik ekleri +(I)l ve +(I)n olmak üzere iki tanedir.

İkinci şahıs çokluk iyelik eki +(I)ŋIZ ekidir. Bu eki alan tek kelime D şıkkındaki “şahıŋuz”dur.

Yüklenme hâli ekleri +(y)I, +n ve +Ø’dir. Bu doğrultuda bakılırsa E şıkkındaki “Hudâyı” sözcüğündeki +yı eki yüklenme hali eklerindendir.

Türkçede yeni kavram ve nesne adları veya oluş ve kılışları gösteren fiilleri yapmanın morfolojik yolu, var olan tabanlardan yine var olan eklerle yeni kelimeler türetmektir. Bu eklere türetme ekleri deriz. Dilde var olmayan kok ve eklerden yeni kelime yapılamaz; ancak bazı kelimelerin zamanla işlekliğini kaybedip ölmesi gibi, bazı ekler de işlekliğini kaybedebilir; ancak bir kaç kelimede, işlevi unutulmuş bir halde kalıplaşmış olarak yaşayabilir veya tamamen kullanımdan düşer.

Türkçede +lIk eki hala kelime türetmede kullanılan işlek bir ek, +cAk bazı kelimelerde kullanılabilen işlek olmayan bir ek, +rAk birkaç kelimede kullanılan ve işlevi unutulmuş kalıplaşmış bir ek, -IcAk ise günümüzde hiç kullanılmayan ölü bir ektir.

Kalıcı olmayan, karşılaştırma ifade eden isimler türetir. Eski Türkiye Türkçesinde daha yaygınken gitgide işlekliğini kaybetmiştir. Meninski şu örnekleri verir: guzelrek, yegrek, alcakrak, bolrak, kolayrak, ulurak, uvakrak, uzunrak, yakınrek, acırek, bellurek, buyukrek, ekşirek,gecrek.

Bu eklerin esas işlevi küçültme ve sevgi bildirmedir. Bunlardan +cIK nesne ve kavram isimleri de yapmıştır: kitapcık, kopecik (< kopekcik), catalcık, teknecik, ağaccık, demetcik, kalecik, kasabecik, alcacık, ırmacık (<ırmak+cık), ufacık (ufak+cık) vb.

Kılış bildiren gecişli fiillere geldiğinde fiildeki anlama ‘yaptırma’ işlevi katan, fiildeki hareketinikinci bir ozneye yaptırıldığını ifade eden ettirgenlik ekleri, gecişsiz fiillere geldiğindebunları gecişli ve kılış bildiren fiillere cevirir. Başlıca ekleri aşağıda gosterilmiştir:

-Ar- : cıkar-, gider-, kopar-

-Ur- : artur-, bişur-, deŋşur-, gecur-

-dAr : donder- ‘dondurmek’

-dUr- : atdur-, azdur-, bildur-, sevdur-, toldur-, uydur-

-GUr- : irgur-

-(I)t- : akıt-, cağırt-, coğalt-, eylet-

Türkçede çokluk kategorisini morfolojik yolla teşkil etmekte kullanılan +lAr morfemi eklendiği kelimenin sayıca birden fazla olduğunu anlatır. Kelime tabanına yapım eklerinden sonra eklenen ilk işletme eki budur. İyelik ve hal ekleri bunun üzerine getirilir. Bilhassa halk, hanedan veya tur adı olarak yapım eki fonksiyonunda da kullanılmıştır. Sayıca çokluk ifade eder: gemiler, memleketler, miller, vilayetler, yaralarımdan, Leh vilayetlerine, Farisice cevaplar virdim, bunlar, şunlar, bazıları vb.

İyelik grubu getirildiği kelimeye aidiyet anlamı katan bir çekim ekidir. Kelimeden yeni bir kelime türetmez, cümlenin yüklemi ya da öznesini belirtme gibi bir görev üstlenmez.

+arak eki fiilden zarf türeten bir zarf fiil ekidir, dolayısıyla getirildiği fiili zarfa dönüştürür. Koşarak kelimesi “koş”köküne +arak eki eklenerek türetilmiş bir zarf fiildir.

Eski Turkiye Turkcesinde -IsAr ekiyle teşkil olunan gelecek zaman, bu ekin işlevini kaybetmesiyle -AcAK sıfat-fiil ekiyle teşkil olunmaya başlamıştır. Bunun yanında –sA gerek yapısı ve -Ar, -(I)r geniş zaman eki de gelecek zaman ifadesinde kullanılır. Donemin sonlarına doğru bu zamanın temel eki -AcAK olmuştur.

+Ar- eki sıfatların ifade ettiği anlamlardan, o duruma dönüşmek, o şekli almak anlamlarında fiiller yapar: ağarmak, bozarmak, gövermek, kararmak, kızarmak, sararmak.