XVI-XIX. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ - Deneme Sınavı - 10

alışveriş itmede -mAdA: şimdiki zaman eki

uzzâr-ı meclisde ağlamadık âdem kalmadı -dIk: sıfat-fiil eki

isimden fiil yapım eki ile türetilenler: yeşer-, nişânla-, vızırda-, beŋze-, acık-
fiilden fiil yapım eki ile türetilen: dönder-

cürmüŋüzi +I: yükleme hâli eki

kışın +In: vasıta hâli eki

Ben şahıs zamirinin fonetik gelişmesiyle ortaya çıkan bu ek Eski Türkiye Türkçesi döneminde yaygın olarak kullanılmış, zamanla yerini kendisinden gelişen +Am, +In ve +Im yapılarına terketmiştir.

şimdiki zaman eki –yor, Eski Türkçede yokken, Eski Türkiye Türkçesi döneminde yoru- fiilinin geniş zamanının birtakım fonetik değişikliklere uğramasıyla ortaya çıkmıştır: gel-e yoru-r > gel-eyor > geliyor.

Meninski (Men.): Hem Latin hem de Arap harfleri ile 1680 yılında yayımlanmış bir
sözlüktür. Madde başları Arap alfabesi ile verilmiş, sonra yanlarında Latin harfleri ile telaffuzu gösterilmiştir. Kelimelerin konuşmadaki şekilleri açıkça kaydedilmiştir.

Alınma kelimelerdeki dil uyumuna aykırı telâffuz kararsızlıkları, /c/ foneminin ön damaksıllaştırıcı etkisi ve ağız özellikleri sebebiyle ortaya çıkmaktadır: dutacek, olacek; boġçacigez, çaŋcigez, çöpcigez; akcıġaz, kapucıġaz; bayırcik, kocacik; depecıķ, derecıķ, semizcıķ; uyugen; sürġu; bekçilıķ, acılik, yavuzligile; tįzlıķ; özlemaķ, itmaķ; toġdügi; gelduġı, isteduġı, olıgelduġı.

XVII. yüzyıldan itibaren ise bazı kelimeler uyumlu ve uyumsuz olarak metinlerde yeralır: arkırı / arkurı, bitün / bütün, demür / demir, erük / erik, kıraġı / kıraġu, koŋşı / koŋşu, kurı / kuru, örtü / örti, pusu / pusı, saru / sarı, toġru / toġrı, tutı / tutu.

Bu sınıftaki eklerden {+CI} isimden isim yapma eki ( جى +), {-DI} görülen geçmiş zaman eki ( دى -), {+(s)I} teklik 3. şahıs iyelik eki ( سى +), {+I} yükleme hâli eki ( ى+), {-IcI} fiilden isim yapma eki ( يجى -( ve {+IncI} ) نجى +( isimden isim yapma eki gibi ekler Arap harfli imlada hep “ye ( ى)” harfi ile yazılmıştır.

biribiri-birbiri

vurmak-urmak

gavur-kafir

ilan-yılan

XIII. yüzyıldan itibaren ise değişik bir tablo ile karşılaşılmaktadır. O güne kadar çeşitli lehçeler konuşulsa da tek bir yazı dili hâlinde devam eden Türk dili, 3 ayrı yazı dili ile eserler üretmeye başlamıştır. Bunlar: 1. Orta Asya’da, eski edebî yazı dili geleneğini küçük farklılıklarla devam ettiren yazı dili (Harezm Türkçesi ve Çağatay Türkçesi) 2. Batıya göç eden Oğuzların kendi lehçelerine dayanarak geliştirdikleri Eski Anadolu Türkçesi (veya Eski Türkiye Türkçesi) 3. Kuzeybatıya yayılmış olan Kıpçakların lehçe özelliklerinin yer aldığı metinlerin dili (Kıpçakça)

XVIII. yüzyılın sonları XIX. yüzyılın başlarında yazılmış olduğu tahmin edilen Risale-i Muze Duzluk, ayakkabıcılık mesleğinin dinî ve ahlaki kurallarını, bu mesleğin öncülerini anlatmaktadır. Anadolu sahası dışında ahîlikle ilgili yazılmış nadir eserlerdendir (Alyılmaz, 2011).

Bozdogan Destanı veya Yusuf Beg-Ahmed Beg diye tanınan eser, XVIII. yüzyılın sonlarında yazıya geçirilmiştir. Son dönem Çağatay Türkçesi özelliklerinin yanı sıra daha sonra Özbek Türkçesini karakterize eden bazı özellikler de metinde görülmektedir (Erol, 2008: 21).

XVIII. yüzyılda Mirza Mehdi Han, Senglah adlı Çağatayca-Farsça bir sözlük yazmış (1758-1760 yılları arasında), bu eserin başına bir de Mebâniü’l-Luga başlıklı gramer eklemiştir.

Çağatay Türkçesi-sekkiz

Osmanlı Türkçesi-sekiz

Çağatay Türkçesi +GA yönelme hâli eki +(y)A Osmanlı Türkçesi