XIX. YÜZYIL TÜRK EDEBİYATI

XVIII. yüzyılın klasik tezkirelerinin yerini, bu yüzyılda sistemsiz, muhtasar veya tamamlanamamış müsveddeler hâlindeki tezkireler alır. Dönemin en önemli tezkiresi Fatin Davut’un Hatimetü’l-Eşar’ıdır. Doğru cevap C'dir.

Bu dönemde şair ve yazarların hayat hikâyelerine yönelik ilgi ve merak, giderek yerini edebiyat tarihçiliğine bırakır. Tarih-i Edebiyyat-ı Osmaniyye adlı eseriyle Abdulhalim Memduh, modern anlamda edebiyat tarihi yazımının eksik ama ilk örneğini verir. Doğru cevap D'dir.

Nakibüleşraflar, Osmanlı ilmiye sınıfının ve özellikle teşrifatının (protokol) önde gelen bu şahsiyetlerin tanıtıldığı eserlerden biri Ahmet Nazif ’in Riyazu’n- Nukaba’sı, diğeri de Ahmet Rıfat’ın bu eserdeki 56 kişiye altı kişi daha ekleyerek yazdığı Devhatü’n-Nukaba adlı kitabıdır. Doğru cevap E'dir.

Hacı Mehmet Zihni’nin, kız öğretmen mektebinde okutulmak üzere hazırladığı Meşahirü’n-Nisa adlı eserinde de çeşitli yönleriyle şöhret kazanan ve daha çok başka bölgelerde yetişen Müslüman kadınlar tanıtılmıştır. Doğru cevap D'dir.

XIX. yüzyılda özel tarihler yazılmıştır. Mehmet Şakir Paşa’nın Yeni Osmanlı Tarihi adlı eserinin ilk iki cildinde Osmanlı devletinin başlangıcından İstanbul’un fethine kadar geçen olaylar anlatılmaktadır. Bir tarih ve coğrafya lügatinin de yazarı olan Ali Cevat’ın Mükemmel Osmanlı Tarihi (İstanbul 1898) ve Mehmet Tevfik Paşa’nın Telhis-i Tarih-i Osmanî isimli eserini de anmak gerekir. Doğru cevap A'dır.

Sefaretnameler, Osmanlı’nın dış ülkelerle olan siyasî ilişkilerinin önceki yüzyıllara göre olan artışı nispetinde bu yüzyılda daha çok kaleme alınan bir tür olarak öne çıkmaktadır.

Fatin Davut, Esat Efendi ve Arif Hikmet klasik geleneği sürdürürken Mehmet Siracettin ve Mehmet Tevfik, mevcut birikimi değerlendirip bütün Osmanlı şairlerini tek bir eserde toplamaya çalışırlar. Fakat bunda başarılı olunamaz. Öyle ki tezkirelere bütüncül bir gözle bakmak, geleneksel birikimi çağının anlayışına göre ele almak ve daha önemlisi sonuçlandırıp yayınlamak bile Hammer’e kısmet olmuştur. Hammer’in Osmanlı Tarihi kadar tanınmamış olsa da Geschicte der Osmanischen Dichtkunts [Osmanlı Şiir Sanatı Tarihi (I-IV, Pesth 1836-1838)] adlı eseri, kuruluştan 1834 yılına kadar geçen dönemde yetişen 2200 Osmanlı şairinin biyografisini içerir. Yazar, eserinin ilk cildinin iç kapağında kitabının adını Cami-i Mehasin-i Zurefa-yı Ehlü’z-Zevk ve’l-İrfan fi-Teracim-i Şuara-yı
Devlet-i Âl-i Osman; kendi adını da Yusuf Hammer Purgstall olarak göstermiştir. Eser, Türkçeye çevrilmek hatta eleştirel bir yaklaşımla bu iş yapılmak istenmişse de bu teşebbüs gerçekleşememiştir. Mehmet Siracettin, Mecma-ı Şuara ve Tezkire-i Üdeba adlı eserinde
(1325/1907), çeviri girişiminde bulunmuşsa da bu tecrübe, Hammer’in eserinin dördüncü cildinin bazı maddeleri ile sınırlı kalmıştır.

Bu dönemde yazılan sûrnamelerden biri divan sahibi bir şair olan Abdunnafi İffet Efendi’nin (Abdî) yazdığı Sûrname-i Selatin’dir. Edebiyatımızda son sûrname olarak bilinen bu eserde Sultan Abdülmecit’in kızları Cemile Sultan ve Münire Sultan’ın 1858 yılında gerçekleşen düğünleri anlatılmaktadır. Konu olarak diğer sûrnamelerdeki geçit törenleri ziyafet ve eğlencelerin nitelendiği bu sûrnamenin oldukça ağır ve külfetli bir dili vardır. Doğru cevap E'dir.

XVIII. yüzyılın klasik tezkirelerinin yerini, bu yüzyılda sistemsiz, muhtasar veya tamamlanamamış müsveddeler hâlindeki tezkireler alır. Dönemin en önemli tezkiresi Fatin Davut’un Hatimetü’l-Eşar’ıdır. Hammer’in Osmanlı Tarihi kadar tanınmamış olsa da Geschicte der Osmanischen Dichtkunts [Osmanlı Şiir Sanatı Tarihi (I-IV, Pesth 1836-1838)] adlı eseri, kuruluştan 1834 yılına kadar geçen dönemde yetişen 2200 Osmanlı şairinin biyografisini içerir.XIX. yüzyılda tezkire sayılmasa da şair biyografilerini içeren başka eserler kaleme alınmıştır. Recaizade Mahmut Ekrem’in Kudemadan Birkaç Şair’i dokuz şairden bahseden küçük bir eser olmakla beraber sadece biyografilerle kalmaması, kimi edebî tespit ve değerlendirmelerle şairleri el alması, özellikle de “eski” şairlere “yeni” bir sanatkârın gözüyle bakılması açısından kayda değer bir çalışmadır (1888). Muallim Naci’nin Osmanlı Şairleri (Kurnaz 1988) de içerdiği şair biyografileri ve örnek metinlerle adının anılması gereken eserlerdendir.

Keçecizade Mehmet Fuat Paşa ve Ahmet Cevdet’in müştereken yazdıkları Kavaid-i Osmaniyye, Türkiye’de basılan ilk gramer kitabıdır (İstanbul 1864). Arapça ve Almancaya da çevrilen eserin sonradan birçok kere daha basılması ilgi gördüğünü göstermektedir. Doğru cevap A'dır.

Nesir dilinin hem kuramsal hem de uygulamaya yansıyan değişiminin en açık biçimde görüldüğü eserler, XIX. yüzyılda sayıları oldukça çoğalan belagat ve gramer kitaplarıdır. Doğru cevap D'dir.

Bu yüzyılda yazılan biyografik eserlerin büyük çoğunluğunu “zümre biyografileri” olarak adlandırabileceğimiz; bir tarikata, mesleğe, şehre veya bir gruba mensup kimselerin hayatlarına yer veren eserler oluşturmaktadır. XIX. yüzyıl yazarlarının en verimli oldukları biyografi türünde, özellikle zümre biyografilerinde önceki asırdaki çeşitliliğin artarak devam ettiği görülür. Bu zümreler arasında, sadrazamlar, şeyhülislamlar, nakibüleşraflar, kaptanıderyalar, reisülküttaplar, hattatlar ve müverrihler sayılabilir.

XIX. yüzyıl Osmanlı nesri açısından olduğu kadar tarih araştırmaları için de önemli kaynaklar arasında sayılan zümre biyografileri arasında, Enderun’da yetişen ünlü kişilere dair yazılan metinlerin de önemli yeri vardır. Enderun’da yetişen Tayyarzade Ata, 1876’da kaleme aldığı Tarih-i Ata’da saray âdetlerinin dışında Enderun’da yetişmiş önemli devlet erkânı, âlimler ve sanatkârların biyografilerini vermiştir (Arslan 2011). Atâ Tarihi’nin son iki cildi Osmanlı padişahlarından şiirle meşgul olanlarla Enderun’dan yetişen şairleri tanıtan bir tezkire veya şiir mecmuası gibi olduğu için edebiyat tarihi açısından da önemlidir.

Nesir geleneğimizde oldukça eski yeri olan gazavatname yazıcılığının, doğal olarak bu yüzyılda zayıfladığı görülmektedir. Yazarların iftiharla kaleme alacakları gazalar, fetihler ve zaferler artık çok gerilerde kalmıştır. Âgah Sırrı Levend’in tespitine göre bu yüzyılda yazılan -manzum veya mensur- bütün gazavatnamelerin sayısı sadece dokuzdur. Bir kısmının yazarı belli değildir. Yazarı belli olan iki gazavatnamenin biri yüzyılın hemen başında Mehmet Emin Karahanzade’nin Mısır’ın Fransızlardan geri alınmasını anlattığı Mısır Seferi Hakkında Tarihçe adlı kısa kitabı, diğeri Abdurrezzak Bahir’in Rusya Harbi adlı eseridir

Osmanlı’da bir önceki yüzyılın sonlarına kadar yabancı ülkelere daimi elçi (sefir) görevlendirilmemiş, elçiler lüzum görüldüğünde ve geçici olarak gönderilmiştir. Bu elçilerin
gittikleri yerlerde gördüklerini ve yaşadıklarını, oradaki siyasî gelişmeleri ve yaptıkları çalışmalarla ilgili sundukları bir tür rapor da kabul edilebilecek eserlere “sefaretname” denilmektedir.

XIX. yüzyılda kaleme alınmış, müellifi bilinen iki mensur sûrname tespit edilmiştir. İlki,
divanı da bulunan İstanbullu Mehmet Lebib Efendi’nin yazdığı, II. Mahmut’un kızı Mihrimah Sultan’la Ferik Mehmet Paşa’nın 1836 yılındaki düğünlerini konu edinen Sûrname’dir.
Başlangıç ve bitiş kısımları ile manzum olan eserin iç kısımlarında sık sık şairin kendisine
ve başka şairlere ait manzumeler vardır. Eserde günlerce devam eden düğüne gelen davetlilerin tek tek adları, cihaz (çeyiz) ve arus (gelin) alayı, yapılan türlü eğlenceler, nişan alayı, ziyafetler teferruatlı bir şekilde anlatılmıştır. Bu dönemde yazılan diğer sûrname ise yine divan sahibi bir şair olan Abdunnafi İffet Efendi’nin (Abdî) yazdığı Sûrname-i Selatin’dir. Edebiyatımızda son sûrname olarak bilinen bu eserde Sultan Abdülmecit’in kızları Cemile Sultan ve Münire Sultan’ın 1858 yılında gerçekleşen düğünleri anlatılmaktadır. Konu olarak diğer sûrnamelerdeki geçit törenleri ziyafet ve eğlencelerin nitelendiği bu sûrnamenin oldukça ağır ve külfetli bir dili vardır.

İnşa meselesi, bu yüzyıldaki edebî tartışmaların önemli bir konusu hâlindedir. Bir taraftan
eskiden olduğu gibi münşeat mecmuaları derlenmeye devam ederken bir yandan da belagat kitaplarında önemli bir bölüm olarak “inşa” meselesi üzerinde durulmaya başlanmış, 
inşa ve münşeat konulu -birçoğu eğitim-öğretim amaçlı olan- kitaplar kaleme alınmıştır.
Süleyman Paşa’nın, belagat konusunu işlediği eseri Mebani’l-İnşa’sı başta olmak üzere Manastırlı Mehmet Rıfat’in Nüzhetü’l-Münşeat (İstanbul 1868) ve Zübdetü’l-Münşeat’ı (İstanbul 1882), Sahhaf Nurî Efendi’nin derleyip padişah Abdulaziz’e sunduğu Münşeatı Aziziyye fi Âsari Osmaniyye (İstanbul 1875), Mustafa Reşid’in Bedayi’ü’l-İnşa (İstanbul 1885) ve İnşa Muallimi (İstanbul 1893) adlı eserleri, Mehmet Atıf ’ın Gülzar-ı Münşeat’ı (İstanbul 1871), Sadık Rıfat Paşa’nın İnşa’sı (İstanbul 1891), Abdulahad Nuri’nin Münşeat-ı Kavanin’i (İstanbul 1887), Muallim Naci’nin İnşa ve İnşad’ı (İstanbul 1893), Faik Reşad’ın Amelî ve Nazarî Talim-i Kitabet yahud Mükemmel Münşeat’ı (İstanbul 1900) gibi pek çok eser kaleme alınmıştır. Hatta Mehmet Fuat’ın Hanımlara Mahsus Usul-i Kitabet ve İnşa’sı (İstanbul 1899) ve Ahmet Erib’in Hanımlara Münşeat’ı (İstanbul 1892) gibi doğrudan hanımlara yazışma usul ve esaslarını öğretme amaçlı eserler dahi kaleme alınmıştır.

İnşa meselesi, bu yüzyıldaki edebî tartışmaların önemli bir konusu hâlindedir. Bir taraftan
eskiden olduğu gibi münşeat mecmuaları derlenmeye devam ederken bir yandan da belagat kitaplarında önemli bir bölüm olarak “inşa” meselesi üzerinde durulmaya başlanmış, inşa ve münşeat konulu -birçoğu eğitim-öğretim amaçlı olan- kitaplar kaleme alınmıştır. Süleyman Paşa’nın, belagat konusunu işlediği eseri Mebani’l-İnşa’sı başta olmak üzere Manastırlı Mehmet Rıfat’in Nüzhetü’l-Münşeat (İstanbul 1868) ve Zübdetü’l-Münşeat’ı (İstanbul 1882), Sahhaf Nurî Efendi’nin derleyip padişah Abdulaziz’e sunduğu Münşeatı Aziziyye fi Âsari Osmaniyye (İstanbul 1875), Mustafa Reşid’in Bedayi’ü’l-İnşa (İstanbul 1885) ve İnşa Muallimi (İstanbul 1893) adlı eserleri, Mehmet Atıf ’ın Gülzar-ı Münşeat’ı (İstanbul 1871), Sadık Rıfat Paşa’nın İnşa’sı (İstanbul 1891), Abdulahad Nuri’nin Münşeat-ı Kavanin’i (İstanbul 1887), Muallim Naci’nin İnşa ve İnşad’ı (İstanbul 1893), Faik Reşad’ın Amelî ve Nazarî Talim-i Kitabet yahud Mükemmel Münşeat’ı (İstanbul 1900) gibi pek çok eser kaleme alınmıştır. Hatta Mehmet Fuat’ın Hanımlara Mahsus Usul-i Kitabet ve İnşa’sı (İstanbul 1899) ve Ahmet Erib’in Hanımlara Münşeat’ı (İstanbul 1892) gibi doğrudan hanımlara yazışma usul ve esaslarını öğretme amaçlı eserler dahi kaleme alınmıştır

19. yüzyılda belagat ve gramer kitaplarında artış görülür. Matbaanın yaygınlaşmasının yanı sıra her iki konunun ders programlarında yer alması verimliliğin en başta gelen sebebidir. Bir yandan klasik belagati devam ettirmek isteyen gelenekçilerin, öte taraftan Batı retoriğini benimseyip eski belagatle birleştirmeye çalışanların gayretleri bu yayın zenginliğinin bir başka nedenidir.