XIX. YÜZYIL TÜRK EDEBİYATI

Yazarı belli olan iki gazavatnamenin biri yüzyılın hemen başında Mehmet Emin Karahanzade’nin Mısır’ın Fransızlardan geri alınmasını anlattığı
Mısır Seferi Hakkında Tarihçe adlı kısa kitabı, diğeri Abdurrezzak Bahir’in Rusya Harbi adlı eseridir.

Edebiyatımızda son sûrname olarak bilinen bu eserde Sultan
Abdülmecit’in kızları Cemile Sultan ve Münire Sultan’ın 1858 yılında gerçekleşen düğünleri anlatılmaktadır.

XIX. yüzyıla kadar yazılan belagate dair Türkçe kitap sayısı bir elin parmaklarını geçmez. Ama bu yüzyılda, özellikle 1867-1876 tarihleri arasında belagat kitaplarının sayısı
dikkat çekici bir biçimde artar ve içerikleri çeşitlenir. Tahir Selam tarafından Arapçadan çevrilen Mizanü’l-Edeb bu yüzyılda yayımlanan ilk Türkçe belagat kitabıdır

Tahir Selam tarafından Arapçadan çevrilen Mizanü’l-Edeb bu yüzyılda yayımlanan ilk Türkçe belagat kitabıdır.

Tariz: Söylenmek istenen bir sözü
kasten tam tersini söyleyerek ifade etme sanatıdır.

Klasik Türk edebiyatının şiir merkezli bir edebiyat olmasının temel gerekçeleri şöyle sıralanabilir:
a. Şiir, vezin ve kafiyenin sağladığı ahenkle daha estetik bir yapı arz ettiği için sanat
ortaya koymanın en doğal ve işlevsel yolu idi.
b. Eski eğitim sisteminde ezberin yeri büyük olduğu için tamamen öğretici eserler
bile kolay ezberlenebilmesi için manzum olarak yazılıyordu.
c. Edebiyatçılar şairlik kabiliyetleriyle değerlendirilirdi. Himaye (patronaj) geleneği
içinde kasideciliğin önemli yeri vardı.
d. Şiir dili nesir diline göre daha önce oluşmuştu. Bunda göçebe kültürünün hareketliliği ile şiirin ritmik akışkanlığı arasındaki paralelliğin de etkisi olabilir.

XVIII. yüzyılın klasik tezkirelerinin yerini, bu yüzyılda sistemsiz, muhtasar veya tamamlanamamış müsveddeler hâlindeki tezkireler alır. Dönemin en önemli tezkiresi Fatin Davut’un Hatimetü’l-Eşar’ıdır.

Fetihler ve zaferlerin geride kalması  nesir geleneğimizde oldukça eski yeri olan gazavatname yazıcılığının 18.yy'da zayıflamasının nedenlerinden biridir.

XIX. yüzyılın ilk sefaretname müellifi Abdurrahim Muhip Efendi’dir

Klasik Türk edebiyatının şiir merkezli bir edebiyat olmasının temel gerekçeleri şöyle sıralanabilir.

Ahmet Hamdi Tanpınar, pek çok bakımdan XIX. yüzyıla damgasını vuran Ahmet Cevdet Paşa’nın bu kapıdan girdiğini ve geleneğin bütün imkânlarını dönüştürerek çağının anlayışına uygun bir nesir
dili yarattığını “Cevdet Paşa Hakkında Düşünceler” başlıklı yazısında izah eder ve onun Kısas-ı Enbiya’sı için “eskinin tasfiyesi ile varılabilecek son kemal noktası” der (1977: 203).

XVIII. yüzyılın klasik tezkirelerinin yerini, bu yüzyılda sistemsiz, muhtasar veya tamamlanamamış müsveddeler hâlindeki tezkireler alır. Dönemin en önemli tezkiresi Fatin Davut’un Hatimetü’l-Eşar’ıdır.

XIX. yüzyılın en önemli tezkiresi sayılan Hatimetü’l-Eşar’dan sonra bu yüzyılın şiiri
için özellikle şair biyografileri konusunda en önemli başvuru kaynağı Kemalü’ş-Şuara’dır.

Osmanlı ilmiye sınıfının ve özellikle teşrifatının (protokol) önde gelen bu şahsiyetlerin tanıtıldığı eserlerden biri Ahmet Nazif ’in Riyazu’n-Nukaba’sı, diğeri de Ahmet Rıfat’ın bu eserdeki 56 kişiye altı kişi daha ekleyerek yazdığı Devhatü’n-Nukaba adlı kitabıdır (Yüksel-Köksal 1998).

Nakibüleşraf: Osmanlı devleti sınırları içinde yaşayan seyyit ve şeriflerin (Hz. Muhammed soyundan gelen kimseler) devletle olan işlerini düzenlemekle görevli
bürokratlardır.

Vefat etmiş ünlü kimselerin, başta ölüm tarihleri olmak üzere, meslek hayatlarına dair
bazı safhalarının verildiği vefeyatnameler de biyografi eserleri arasında sayılabilir.

Ahmet Cevdet, Kısas-ı Enbiya Aleyhi’s-selam ve Tevarih-i Hulefa, İstanbul 1300 (1882), s. 80-84. Ahmet Cevdet, “paşa” unvanıyla Halep valiliğine tayin edilince, vakanüvislik görevine, bu yüzyılın son vakanüvisi olan Ahmet Lütfi Efendi getirilmiştir. Aynı zamanda şair olan Ahmet Lütfi, atanmasından ölümüne kadar süren 41 yıl bu görevde kalmıştır

Âgah Sırrı Levend’in tespitine göre bu yüzyılda yazılan -manzum veya mensur- bütün gazavatnamelerin sayısı sadece dokuzdur

XIX. yüzyılın ilk sefaretname müellifi Abdurrahim Muhip Efendi’dir.

Tanzimatçıların edebiyat anlayışlarına göre eski edebiyat, diliyle, nazım şekilleriyle, mazmunları ve edebî sanatlarıyla bütünüyle terk edilmesi gereken bir “ucube” idi. Başını Namık Kemal’in çektiği bu anlayış sahipleri teoriyi pratiğe dönüştürmede, özellikle de dilde sadeleşme hususunda, pek başarılı olamamışlardı.