XIX. YÜZYIL TÜRK EDEBİYATI

XIX. yüzyıldaki mesnevi sayısının, diğer yüzyıllara göre daha az olmasının başlıca sebebi Osmanlı modernleşmesiyle birlikte sanat hayatının Batıya göre şekillenmesidir.

Naz u Niyaz Keçecizade İzzet Molla’nın tamamlayamadan vefat ettiği yarım kalmış bir mesnevisidir.

Keçecizade İzzet Molla’nın mizahi bir dille anlattığı, siyasi hiciv niteliğindeki mesnevisinde Keşan'a olan sürgünü anlatılmaktadır.

Aruzun, Şehname vezni ile yazılması Keçecizade İzzet Molla’nın oldukça genç yaşta kaleme aldığı ilk eseri Gülşen-i Aşk'ın özelliklerinden biri değildir.

Hüsn ü Aşk Avnî Bey'in eserlerinden biri değildir.

Hüsn ü Aşk Şeyh Galip'in eseridir .

Ateşgede Aruzun şehname kalıbıyla yazılmamıştır.

Tuyuğ Mihnetkeşan’da kullanılan nazım şekillerinden biri değildir.

Sergüzeştname  siyasi hiciv içeren mesnevilerden biridir.

Mevlid dini mesnevilerden biridir.

XIX. yüzyılda yazılan mesnevilerin başlıca temaları alegori ve aşktır. Bunun yanısıra dinî, siyasi ve tarihî konularda mesneviler yazılmıştır. Bu yüzyılda yazılmış bazı mesneviler, gözleme dayalı gerçek sahneler içermesi sebebiyle önceki yüzyıl mesnevilerinden ayrılır.

XIX. yüzyıldaki mesnevi sayısı, diğer yüzyıllara göre daha azdır. Bunun başlıca sebebi, Osmanlı modernleşmesinin Tanzimatla birlikte ivme kazanarak kültür ve sanat hayatını da Batı estetiğine göre biçimlendirmesidir. Anlatmaya dayalı geleneksel türler, yerini yavaş yavaş romana bırakmıştır. Mesnevi geleneğini sürdüren şairler bile yeni arayışlara girmişlerdir.

Sosyal ve kültürel hayatın ciddi değişim sancılarına sahne olan XVIII. yüzyıl, mesnevi geleneği için de farklılıkların değer bulduğu bir asra ev sahipliği yapar. Öyle ki çift kahramanlı klasik aşk öykülerinin gördüğü ilgi, özgün kurguları ve mahallî-realist ayrıntılarıyla dikkat çeken eserlere kaymış durumdadır. Mesnevi geleneği için “gecikmiş bir milat” kabul edilebilecek olan Hüsn ü Aşk ise son mesnevi çağının sakinlerini güçlü ve romantik bir gün batımı kızıllığıyla baş başa bırakır.

XIX. yüzyılın ilk yarısında yazılmış olan mesneviler içeriklerine göre
 sınıflandırıldığında Sergüzeştname (Bayburtlu Zihnî) Siyasi hiciv içeren mesneviler arasında yerini alır.

XIX. yüzyılın ilk yarısında yazılmış olan mesneviler içeriklerine göre
 sınıflandırıldığında, işret hayatıyla ilgili mesneviler için Sakiname (Antepli Aynî) örneği verilebilir.

Keçecizade İzzet Molla’nın Divan-ı Bahar-ı Efkâr adlı bir divanı, Divan-ı Hazan-ı Âsar adlı bir de divançesi vardır. Divanlara özel adlar vermenin yaygınlaştığı dönemde İzzet Molla iki divan tertip ederek genel eğilime uygun davranmıştır.

XVIII. yüzyılın sonunda Şeyh Galip’in Hüsn ü Aşk ile mesnevi geleneğine kazandırdığı itibar XIX. yüzyıl şairlerini etkilemiştir. İzzet Molla’nın Gülşen-i Aşk’ında ve Yenişehirli Avnî’nin Ateşgede’sinde Hüsn ü Aşk etkisi belirgin bir biçimde hissedilir. Hüsn ü Aşk’ın yenilik vurgusu kadar, orijinal hayalleri de takipçilerine cazip gelmiştir. Modern Türk şairlerinin de ilgisini çeken “ateş” imajı, Yenişehirli Avnî’nin Ateşgede mesnevisini baştan sona kaplamıştır. Mesnevi geleneği içinde ilk defa Hüsn ü Aşk’ta kullanılan “tardiye” nazım şekli, Keçecizade İzzet Molla’nın Gülşen-i Aşk’ında da görülür.

Kudumiyye: Bir devlet büyüğünün yahut hatırı sayılır bir
kimsenin bir yerleşim yerine yahut bir makama gelişi üzerine kutlama
amacıyla yazılan manzumelere verilen ad. Kudumiyyeler, genellikle kaside ve kıta nazım şekilleriyle kaleme alınmıştır. Tehniyetname, tebrikname gibi isimleri vardır.

Mevleviliği benimseyen Avnî Bey, derviş yaratılışlı bir kimsedir. Yenişehirli Avnî Bey'in eserlerinden Abname, Bahariye mevlevihanesinde çekilen susuzluğu dile getirmek amacıyla yazılan, manzum-mensur karışık, dilekçe türünde, secili bir eserdir. II. Abdülhamit’e sunulmuş ve Eşref Gazetesinde yayımlanmıştır.

Yenişehirli Avnî' nin eseri Mir’at-ı Cünun, davranışları normal olmayan insanları anlatan mesnevi nazım şekliyle kaleme alınmış ancak yarım kalmış bir eserdir. Aruzun fe‘ilâtün/fe‘ilâtün/fe‘ilün kalıbıyla yazılmıştır