XIX. YÜZYIL TÜRK EDEBİYATI

Okuduğunuz müseddes, Sultan Abdülaziz’in oğlu Mahmut Celalettin (1862-1888)’in ölümü üzerine, halası Adile Sultan tarafından yazılmış bir mersiyedir. Mersiyeler, ölen birinin ardından duyulan üzüntüyü dile getirmek, o kişinin iyi taraflarını anlatmak üzere yazılan lirik şiirlerdir.

Divan edebiyatı kaynaklarında adı geçen en eski kadın şairler Fatih döneminde yaşamış olan Zeynep Hatun ve Mihrî Hatun’dur.

Hazire: Cami, tekke ve türbe gibi mekânların mezarlık olarak da kullanılan, etrafı duvar veya parmaklıkla çevrilmiş bahçe kısmı.

Fıtnat Hanım ise, kendisinden sonra yetişen kadın şairlerce örnek alınan XVIII. yüzyıl şairidir.

XVI. yüzyıl şairlerinden Mihrî Hatun, erkek veya kadın olmanın bir üstünlük sağlamadığını açıkça söyleyebilmiştir.

Hayatı hakkında ayrıntılı bilgi bulunmasa da yazdıklarından hareketle Leyla Hanım’ın, saray çevresine uzak kalmadığı anlaşılmaktadır

Sen dostlarını incitme, kimse de senden incinmesin; bu geçici dünyada incelik işte budur.

Diliçi çeviri: Ey ay yüzlü! Meme em, ağlama artık, uyu. İşte sana söylediğim ninniyle
gönlünü eğlendir.

mâh-rû : ay yüzlü

Fuzulî, Nabî ve Muhibbî’ye nazireleri olan şairin bazı şiirlerinde Süleyman Çelebi etkisi de hissedilen  Osmanlı hanedanında divan sahibi tek kadın şairi Adile Sultan'dır.

Kerbela konusunun işlendiği mersiyelere genel olarak maktel denir.

XVI. yüzyıl şairlerinden Mihrî Hatun, erkek veya kadın olmanın bir üstünlük sağlamadığını açıkça söyleyebilmiştir:

Çünki nâkıs olur dirler nisâ
Her sözin ma‘zûr tutmaktır revâ
Bir müennes yig durur kim ehl ola
Bin müzekkerden ki ol nâ-ehl ola
Bir müennes yig ki zihni pâk ola
Bin müzekkerden ki bî-idrâk ola

(Kadınlar eksik olur diyerek sözlerini mazur kabul ederler. Bir işte ehil olan bir kadın, ehil olmayan bin erkekten yeğdir. Zihni berrak olan bir kadın, anlayışsız bin erkekten yeğdir.)

İstanbullu olan Leyla Hanım’ın doğum tarihi tespit edilememiştir. Babası müderrislik ve çeşitli kadılıklarda bulunmuş olan kazasker Moralızade Hamit Efendi, annesi Hatice Hanım’dır. Dönemin şairlerinden Keçecizade İzzet Molla, şairin dayısıdır. Kız çocuklarının örgün eğitiminin henüz söz konusu olmadığı bir dönemde, kültür seviyesi ortalamanın üstünde bir ailede yetişen Leyla Hanım’ın şiirle ilgilenmesinde de bu aile ortamının etkisi olmuştur. Leyla Hanım şiirlerinde, yazdıklarını dayısının düzelttiğini, kendisiyle sohbetler ettiğini, velinimeti olduğunu daima dile getirmiştir.

Otuzuncu Osmanlı padişahı II. Mahmut’un kızı olarak 29 Mayıs 1826’da İstanbul’da doğan Adile Sultan, Osmanlı hanedanında divan sahibi tek kadın şairdir. Hayatta tanıklık ettiği birçok yakınının ölümü Adile Sultan’ın dinî ve psikolojik dünyası üzerinde etkili olmuştur. Nakşibendi tarikatından Bâlâ Tekkesi Şeyhi Ali Efendi’ye bağlanmış, şiirlerinde dinî ve tasavvufi duygularını güçlü bir şekilde ifade etmiştir.

XIX. yüzyıl kadın şairlerinden Şeref Hanım, yer yer şiire kabiliyeti olmadığını, Âşık Ömer’in şiirlerinin bile kendi şiirinden üstün olduğunu söylemiştir. Divanında Mevlana ve Mevlevilikle ilgili 6 kaside ve Kerbelâ mersiyesi niteliğinde 8 kasideye yer vererek samimi bir Mevlevi ve Bektaşî olduğunu göstermiştir. Divanında toplam 677 manzume bulunmaktadır. Divanındaki manzumeler arasında 255 gazelden sonra kıta nazım şekliyle yazdığı 122 tarih manzumesi dikkat çekmektedir.

Divan edebiyatı kaynaklarında adı geçen en eski kadın şairler Fatih döneminde yaşamış olan Zeynep Hatun ve Mihrî Hatun’dur.

Hubbî Hatun, Kanunî dönemi şairidir. Sıdkî Hatun ve Ani Fatma Hatun, XVII. yüzyılın ikinci yarısında yaşamışlardır. Fıtnat Hanım da XVIII. yüzyıl şairidir.

Hubbî Hatun, Arapçayı çok iyi bilen, bilgi ve yetenekleri sayesinde sarayla ilişki kurabilen Kanunî dönemi şairi olarak anılır.

Leyla Hanım, Şeref Hanım, Adile Sultan ve Nakiye Hanım ise XIX. yüzyılda yaşamış ve en fazla tanınmış kadın şairlerdendir.

Nakiye Hanım (1845-1879), şair Şeref Hanım’ın yeğenidir. Daha çok eğitimciliği ile tanınır.

XIX. yüzyıl kadın şairlerinden Sırrî Hanım (1814-1877) Diyarbakırlı kültürlü bir aileye mensuptur. Kâmil Paşa’nın konağında edebiyat sohbetlerine katılmıştır. İstanbul’da Kâmil Paşa ile evlenmiştir. Kızının ölümü üzerine yazdığı mersiye ile tanınmıştır.

Babası kazasker Moralızade Hamit Efendi, müderrislik ve çeşitli kadılıklarda bulunmuştur. Annesi Hatice Hanımdır. İstanbul’da doğmuş olan Leyla Hanım, divanında 6 kaside, 39 musammat, 55 kıta-i kebire şeklinde tarih manzumesi, 122 gazel, 5 müstezad, 21 şarkı, 5 lugaz, 23 rubai, 7 kıta ve 4 müfrede yer vererek neredeyse bütün nazım şekillerinde şiir söylemiştir.

Divan şiirinde kullanılan nazım şekillerinden neredeyse hepsiyle şiir söyleyen Şeref Hanım’ın divanında toplam 677 manzume bulunmaktadır.

Şeref Hanım’ın divanında 255 gazel ve 122 tarih manzumesi vardır. 287 de, Leyla Hanım’ın divanındaki şiirlerin toplam sayısıdır. 179 ise Adile Sultan’ın divanındaki gazellerin sayısıdır.

Şeref Hanım, 1809’da İstanbul’da doğmuştur. Kahire doğumlu olduğuna dair rivayet gerçekçi kabul edilmemektedir. Babası, soyu sadrazam Abdullah Nailî Paşa’ya dayanan şair Mehmet Nebil Bey’dir.

XIX. yüzyıl kadın şairlerinden Leyla Hanımın babası, kazasker Moralızade Hamit Efendi’dir. XIX. yüzyıl şairlerinden Keçecizade İzzet Molla, şairin dayısıdır. Şiirlerinde, dayısının velinimeti olduğunu daima dile getirmiştir. II. Mahmut’un kız kardeşleri Hibetullah Sultan’a bir kaside sunmuştur.

Güçlü bir şair sayılamayacak olan Adile Sultan, eski divan şairlerinin izinden giderek münacat, naat, mersiye ve gazel nazım şekillerinde aruzlu şiirlerin yanında, hece vezniyle ilahiler de söylemiştir. Musiki ile de ilgili olan şairin “musıkî” redifli şiiri olduğu gibi bazı şiirleri de çeşitli makamlarda bestelenmiştir.