XIX. YÜZYIL TÜRK EDEBİYATI

Otuzuncu Osmanlı padişahı II. Mahmut’un kızı olarak 29 Mayıs 1826’da İstanbul’da doğan Adile Sultan, Osmanlı hanedanında divan sahibi tek kadın şairdir. Doğru cevap B'dir.

Mihri Hatun. Cevap E'dir.

Zeynep Hatun.Cevap A'dır.

Hubbi Hatun. Cevap B'dir.

Sırri hanım. Cevap A'dır.

Nakiye hanım. Cevap C'dir.

Fıtnat Hanım. Cevap A'dır.

Mahşah hanım. Cevap B'dir.

Leyla hanım. -Saz- Cevap A'dır.

Adile Sultan. Cevap B'dir.

Şeref Hanım. Cevap B'dir.

Avrupa'da olduğu gibi Osmanlı'da da Ortaçağ'da kadın her alanda geri plandadır. Osmanlı şiiri de, kadını dışarıda bırakan İran ve Arap edebiyatlarının etkisinde gelenek hâlinde yerleşmiş, şiir sistemi kodlanmıştı. Modern anlamıyla kişisel yaratı, geleneğin önüne geçemezdi.

Bu durumun bir örneği, XV. yüzyıl şairi Necatî’nin, kendisine nazire yazan çağdaşı Mihrî Hatun’a verdiği tepkide görülmektedir. Bir kadının kendisine nazire yazmış olmasından rahatsızlık duyduğu hissedilen şair, edepsizlikle suçladığı Mihrî Hatun’u rakip olarak görmediğini bildirmiştir:
Ey benüm şi‘rüme nazîre diyen

Çıkma râh-ı edebden eyle hazer
Dime ki işte vezn ü kâfiyede
Şi‘rüm oldı Necâtîye hem-ser
(Ey benim şiirime nazire söyleyen (Mihrî Hatun), edep yolundan çıkmaktan sakın! Şiirim, vezin ve kafiye ile Necatî´’nin şiirine eşdeğer oldu, deme!)

Divan edebiyatı kaynaklarında adı geçen en eski kadın şairler Fatih döneminde yaşamış olan Zeynep Hatun ve Mihrî Hatun’dur. Hubbî Hatun ise Arapçayı çok iyi bilen, bilgi ve yetenekleri sayesinde sarayla ilişki kurabilen Kanunî dönemi şairi olarak anılır. Bir kazasker kızı olan Sıdkî Hatun ile hattatlığı şairliğinden daha güçlü olan Ani Fatma Hatun, XVII. yüzyılın ikinci yarısında yaşamıştır. Fıtnat Hanım ise, kendisinden sonra yetişen kadın şairlerce örnek alınan XVIII. yüzyıl şairidir.

Osmanlı kadın şairlerin eserlerine toplu bir bakışta ilk göze çarpan özellik, genellikle erkek şairlerle aynı dil ve sembollerle şiir söylemiş olmaları, bir kadın olarak gerçek duygu ve düşüncelerini ifade etmekten uzak gibi görünmeleridir. Bu, güçlü bir gelenek hâline gelmiş olan divan şiiri estetiğinin, kişisel duyguları ifade etmeye pek izin vermemesinden kaynaklanmaktadır. Edebiyat, bir gelenek meselesidir ve divan şairinden beklenen, daha önce Fars edebiyatında kalıplaşmış mazmun ve istiareleri ustalıkla kullanarak hünerini ispat etmektir. Dolayısıyla kadın şairlerin de özellikle âşıkane gazellerde bu alışılmış kalıpları kullanmış olmaları, erkek şairlerle aynı sevgili imgesi etrafında şiir söylemeleri geleneğin bir sonucu olarak değerlendirilmelidir.

Şiirlerinde belirgin olan beşerî aşk, hayata rindane bakış, felekten şikâyet gibi konular yanında yer yer Nabî ve Koca Ragıp Paşa’nın temsil ettiği hikmetli söyleyiş de hissedilen Leyla Hanım’ın divanında özellikle gazel dışındaki nazım şekillerinde dinî ve tasavvufi konular da işlenmiştir. Saray çevresi ile kurduğu ilişkiye rağmen hayatı maddî sıkıntılarla geçmiş olan şair, durumunu şiirlerinde açıkça dile getirmiştir. II. Mahmut ve I. Abdülmecit’e, devlet adamlarına hatta hanedana mensup kadınlara yazdığı methiyelerde yardım talebini birçok kez ifade etmiş, ölümünden yaklaşık sekiz yıl önce kendisine maaş bağlanmıştır.

Şeref Hanım’ın şiirleri arasında, divan şiirinde bu kadarını görmeye alışık olmadığımız son derece kişisel sayılabilecek tarih manzumelerinin önemli bir yer tutması, geleneğin sınırlarını zorlama olarak görülebilirse de özellikle gazellerinde klasik mazmunları kullanma konusunda divan şairlerini takip etmiştir.

Divanının kasideler bölümü Şeref Hanım’ın dinî ve tasavvufi evrenini yansıtacak niteliktedir. Bir tevhit ve üç naat söylemiş olmasına rağmen, Mevlana ve Mevlevilikle ilgili 6 kaside ve Kerbelâ mersiyesi niteliğinde 8 kasideye yer vererek samimi bir Mevlevi ve Bektaşî olduğunu göstermiştir.

Güçlü bir şair sayılamayacak olan Adile Sultan, eski divan şairlerinin izinden giderek münacat, naat, mersiye ve gazel nazım şekillerinde aruzlu şiirlerin yanında, hece vezniyle ilahiler de söylemiştir.

Musiki ile de ilgili olan şairin “musıkî” redifli şiiri olduğu gibi bazı şiirleri de çeşitli makamlarda bestelenmiştir.
Fuzulî, Nabî ve Muhibbî’ye nazireleri olan şairin bazı şiirlerinde Süleyman Çelebi etkisi de hissedilmektedir.

Divanında tevhit ve münacatlardan sonra naatlara yer veren şair, sadece Hz. Muhammet hakkında değil; dört halife, on iki imam, Nakşibendi tarikat büyükleri, bağlı bulunduğu Şeyh Ali hakkında da manzumeler yazmıştır.

Adile Sultan’ın divanında Sultan Abdülaziz, kocası Mehmet Ali Paşa, kız kardeşi Hayriye Sultan, Sultan Abdülmecit, Ethem Paşa ve Şehzade Mahmut Celalettin Efendi hakkında söylediği mersiyeler de önemli bir yer tutmaktadır.
“Tahassürname” ve “İftirakname” başlıklı manzumelerde ise, hayatını etkileyen en önemli kişi ve olaylarla ilgili samimi duygularını dile getirmektedir. Başta annesi ve babası olmak üzere kaybettiği aile mensuplarını özlemle anmış, acısını samimi bir dille ifade etmiştir. Divanı, genellikle dinî ve tasavvufi konuları içeren 179 gazelden sonra, yine dinî içerikli birkaç şiir ve bağlı bulunduğu Nakşibendi tarikatının silsilesini andığı mensur metinle son bulur.

Hz. Muhammet soyundan geldiğini dile getiren şair Şeref Hanım'dır.

Divan şiiri, kendine has semboller sistemi olan ve bu çerçevenin dışına çıkmanın
mümkün olmadığı bir sanattı. Özgün olmak, bireysel bakış açısıyla yazmak ya da duygularını kişisel biçimde yansıtmak gibi tutumlar modern edebiyata özgüdür. Divan şairlerinin böyle bir amacı yoktu ve dönemin estetik anlayışı böyle bir kişiselliğe zaten olanak tanımıyordu. Duygular, klasik sembolleri kullanarak ifade edilirdi. Biçim ve içerik olarak sıkı kurallarla örülü olan bu edebiyatı anlamak da belli bir birikim gerektirmekteydi. Şiirlerin iletisini ancak bu kuralların eğitimini görmüş olanlar anlayabilirdi. Şairin çizdiği imgeyi zihninde kurabilenler, yalnızca kullanılan sembollerin değerini bilenlerdi. Oysa kamusal alanda kendisine yer bulamayan Osmanlı kadınının bu birikimi kazandıracak düzenli bir eğitimden geçmesi düşünülmezdi.

Okuryazarlığın bile pek yaygın olmadığı koşullarda, ancak toplumun üst düzey kesimlerine mensup pek az sayıda kadın, şiir veya başka sanat dallarında varlık gösterebilmiştir. Kadın şairlerin neredeyse tamamı vali, kadı, şeyhülislam gibi yüksek makamlarda görev yapan, eğitimli ve zengin babaların kızlarıdır. İlk eğitimlerini aile içinde genellikle babalarından alan bu şairlerin dâhil olduğu sivil eğitim sürecinde, öncelikli olarak dinî bilgiler, ardından Arapça ve Farsça ile beraber şiir ve edebiyat bilgisi de kazandırılmaktaydı.

Edebiyat, bir gelenek meselesidir ve divan şairinden beklenen, daha
önce Fars edebiyatında kalıplaşmış mazmun ve istiareleri ustalıkla kullanarak hünerini ispat etmektir. Dolayısıyla kadın şairlerin de özellikle âşıkane gazellerde bu alışılmış kalıpları kullanmış olmaları, erkek şairlerle aynı sevgili imgesi etrafında şiir söylemeleri geleneğin bir sonucu olarak değerlendirilmelidir.
Bununla birlikte ilk dönemlerden itibaren kadın şairler kendi seslerini değişik tonlarda hissettirmektedirler.

Mesela XVI. yüzyıl şairlerinden Mihrî Hatun, erkek veya kadın olmanın bir üstünlük sağlamadığını açıkça söyleyebilmiştir:
Çünki nâkıs olur dirler nisâ
Her sözin ma‘zûr tutmaktır revâ
Bir müennes yig durur kim ehl ola
Bin müzekkerden ki ol nâ-ehl ola
Bir müennes yig ki zihni pâk ola
Bin müzekkerden ki bî-idrâk ola
(Kadınlar eksik olur diyerek sözlerini mazur kabul ederler. Bir işte ehil olan bir kadın, ehil
olmayan bin erkekten yeğdir. Zihni berrak olan bir kadın, anlayışsız bin erkekten yeğdir.)

Divan şiiri geleneğinde âşık-sevgili ilişkisinde toplumun
yabancısı olmadığı bir söylemi içermektedir. Erkek şairlerin gazellerindekiyle aynı tarzda söylenmiş birçok şiir böyle bir genel kabulle karşılanmıştır. Ancak Leyla Hanım’ın serbest hayat tarzından dolayı tezkire yazarları tarafından eleştirildiği de bilinmektedir. Leyla Hanım ve Şeref Hanım'ın beyitlerindeki rahat söyleyiş Cumhuriyet dönemi eleştirmenlerince Türk kadınının “hürriyet temayülü” olarak yorumlanmıştır.