XIX. YÜZYIL TÜRK EDEBİYATI

Sıkça zannedildiği gibi Osmanlı, içe dönük bir sistem kurmadığı için Batı kültürü ile tanışıklığı da hayli eski ve derindir. Devletin, sarayın, yönetici kadronun Batılı kültür unsurlarıyla tanışması ve onu kavramaya çalışması, sıradan ferdin tanışıklığından çok daha önce olsa bile, XVIII. ve bilhassa XIX. asırda gündelik hayatın içinde hayli Batılı kültür unsurunun yaşaması artık yadırgatıcı olmaktan çıkmıştır. "C. Zanaatkarlar" Osmanlının Batı’nın kültürel değerleriyle tanışmasında etkili olmamıştır.

İsmail Habip (Sevük)’in Türk Teceddüd Edebiyatı Tarihi (1925)’ne kadar “Tanzimat edebiyatı” adlandırmasına rastlanmaz. Ne sonradan “Tanzimat edebiyatçısı” saydıklarımız kendilerini böyle anar ne de Ebuzziya Tevfik’ten Abdülhalim Memduh’a, Şehabettin Süleyman’dan Köprülü’ye varana kadar edebiyat tarihine yaklaşan metinler oluşturmuş yazarlar “Tanzimat Edebiyatı” diye bir başlık tanırlar. Adlandırmanın mucidi ve takipçileri, altına önceki dönemlerde olmayan bir yenilik, bir form, bir tema koyamadıkları hâlde, neye dayanarak böyle bir başlık tespit ettiklerini açıklayamazlar.

Edebiyatın yenilik arayışlarıyla geçen bu uzun yolun üstüne mutlaka bir işaret taşı dikilmek isteniyorsa bunun için, 1839 değil, belki de 1856 yılı daha yerinde bir seçim olacaktır. 1856, Kırım Harbi’nin ikinci ve son yılıdır; Kırım Harbi ise İngiliz ve Fransızlarla aynı saflarda savaşarak, İstanbul’un sosyal, siyasi, fikrî, maddî çehresini onlara göre şekillendirerek Batılılaşmaya yeni bir adım atan Osmanlının ilk yılıdır. Islahat Fermanı bu yıl ilan edilerek kültürel Batılılaşma resmîleştirilmiştir. Paris Antlaşması’nın ikinci maddesiyle artık, Osmanlı bir Avrupa devleti sayılmıştır. “Tanzimat Edebiyatı” adı altına alınan ilk isimlerin ilk ürünlerinin hepsi de bu tarihten sonra geçecek “bir eser hazırlamalık süre”nin sonunda, 1858-1860 yılları arasında yayımlanır.

İlk “Tanzimat edibi” Şinasi ise, onun da ilk eserleri 1859 ve sonrasında ortaya çıkıyor.  1839’dan sonraki yirmi yılda başka edip yetişip başka eser verip vermediği gibi sorular yanıtsız kalmıştır.

Gayrimüslim azınlıklar, bir yandan Türk kültürüne yakındırlar, öte yandan Avrupa
kültürüne... Bilhassa Ermeni ve Rumlar, çocuklarını milliyetçi-romantik akımların tartışıldığı Avrupa üniversitelerinde okutur, Fransızca öğrenir, mefruşattan eğlence tarzına kadar pek çok bakımdan avrupai bir hayat sürmeye çalışırlar. Aynı Ermeni ve Rumlar mimar, bestekâr, ressam, divan şairi ve “aşug” olarak Osmanlı sanatının Batılı bir çizgiye doğru ilerlemesinde önemli rol oynarlar. Aşug;  Türklerin âşık edebiyatına dahil olmaya özenen Ermeni
saz şairi.

Kafiye ve redifi şiirin konu bütünlüğünü sağlamada kullanmak; alışılmadık redifler bulmayı yenilik arayışı saymak; redifsiz şiir kadar, bütün mısrayı kaplayan redifleri de denemek; kafiye olarak Türkçe asıllı kelimeleri ısrarla kullanmak ve onları Arapça, Farsça kelimelerle kafiyelendirmekte bir mahzur görmemek; şiirin vezinsiz ve kafiyesiz de olabileceğini söylemek form değişimleri içerisinde değerlendirilir.

Muhteva Değişimleri açısından incelendiğinde, Tasavvufi şiir ile geniş kitlelerin ihtiyacı olan hikemi şiir arasındaki fark açılmaya başlar. Sade müslümanın gündelik ihtiyaçlarını karşılayacak, müşkillerine çözüm yolları tavsiye edecek didaktik bir şiir anlayışı öne geçer. Bu anlayış, XIX. asrın ikinci yarısında siyasî bir içerik edinmeye başlayacaktır.

Şiir Dilinin Değişmesi:
Klasik şiir, edebî dilin resmî kanallarla yönlendirilmesine Sultan II. Murat zamanından beri alışkındır. XVIII. asırdaki mahallîleşme cereyanı ve yönetici kadronun “kaba Türk”lerden oluşması, şiir dilinin sadeleşmesinde önemli bir etken olmuştur. Bilhassa Sultan III. Selim ve II. Mahmut’un gayretleriyle dilde genel bir sadeleşme yaşanır. Nasıl ki, Tercüman-ı Ahval’in mukaddimesi gazeteci lisanı kadar edebî söyleyişi de etkilemişse ondan otuz yıl evvel, Sultan Mahmut’un Takvim-i Vekayi’in dilinin anlaşılır olması yolundaki tavsiyesi de bütün bir edebiyatı ilgilendirmişti.

1699, Osmanlının Batı karşısındaki kesin mağlubiyetini kabullenip Karlofça Anlaşması’nı imzalayışının tarihidir.

Zelotizm, tehdide uğrayan medeniyetin, kabuğuna çekilerek iyice gelenekçi olmasıdır.

Osmanlı şiirinin gelenekli poetikası Batınınkine benzemez.

Var oluşun kanunu gereği, klasik olan da doğar, gelişir ve dönüşür; dönüştüğü biçimiyle artık klasiğin barok hâlidir.

Müstahdem resmî kuruluşlarda, iş yerlerinde, temizlik ve getir götür işlerine bakan görevli, hizmetli demektir.

İlk “Tanzimat edibi” Şinasi ise, onun da ilk eserleri 1859 ve sonrasında ortaya çıkıyor.

Türkçe asıllı kelimeleri ısrarla kullanmak ve onları Arapça, Farsça kelimelerle kafiyelendirmekte bir mahzur görmemek; şiirin vezinsiz ve kafiyesiz de olabileceğini söylemek.

Muhaverat-ı Hikemiyye (Münif Paşa), Tercüman-ı Ahval, Şair Evlenmesi (Şinasi), Tercüme-i
Telemak (Yusuf Kâmil Paşa), Tercüme-i Manzume (Şinasi) hep bu yılların ürünüdür.

Tanzimat Döneminde ortaya çıkan üç mısralık bentlerden oluşan  nazım şekline müselles denir.

İbrahim Müteferrika, Humbaracı Ahmet Paşa, Mustafa Celalettin Paşa, Osman Nihali Paşa gibi Osmanlının içindeki küçük Avrupayı temsil eden sonradan müslümanlığı seçmiş kişilere mühtedi denilir.

Modern” kelimesi ilk defa VII. asırda, Charlemagne’ın çağı için kullanılmıştır.

Osmanlı edebiyatında değişim kıpırtılarının XVIII. asırdan itibaren yaşanmaya başlandığı söylenebilir; fakat bu gayretler, geleneği reddetmeden ve onun yerleşik dünyasında yapıldığı için yavaştır, zor farkedilir.