XIX. YÜZYIL TÜRK EDEBİYATI

Kitaba göre geleneğin diri, biçimlendirici ve dönüştürücü işlevini XIX. yüzyılda görmek mümkün değildir. XIX. yüzyıl Türk edebiyatının “yeni” sıfatıyla nitelenen temsilcilerini ve onların eserlerini Tanzimat Dönemi Türk Edebiyatı adlı dersinizde tanıdınız. Şimdi ise XIX. yüzyıl Türk edebiyatı içinde “eski”yi temsil eden Enderunlu şairleri, Encümen-i Şuara’ya katılan isimleri, giderek sayısı artan kadın şairleri, mesnevi tarzının son örneklerini ve eski ile yeni arasında biçimlenen nesir dilinin temsilcilerini tanıyacaksınız. Doğru cevap E seçeneğidir.

Kitaba göre Osmanlının klasik edebiyatının sonunu hazırlamak yolundaki ilk teşebbüsler için mutlaka bir başlangıç tarihi aranacaksa, 1699’un anlamlı bir yıl olacağı düşünülebilir. 1699, Osmanlının Batı karşısındaki kesin mağlubiyetini kabullenip Karlofça Anlaşması’nı imzalayışının tarihidir. Bu tarihten sonra, Devlet-i Aliyye Batı ile asırlardır sürdürdüğü mücadeleyi artık gelenekli yollarla devam ettiremeyeceğini anlamış ve düşmanına onun bilimi ve teknolojisiyle saldırmanın gereğine ikna olmuştur. Doğru cevap A seçeneğidir.

Kitaba göre 1699, Osmanlının Batı karşısındaki kesin mağlubiyetini kabullenip Karlofça Anlaşması’nı imzalayışının tarihidir. Bu tarihten sonra, Devlet-i Aliyye Batı ile asırlardır sürdürdüğü mücadeleyi artık gelenekli yollarla devam ettiremeyeceğini anlamış ve düşmanına onun bilimi ve teknolojisiyle saldırmanın gereğine ikna olmuştur. Dolayısıyla, Batı’nın ilmini ve fennini almaya çalışmanın ilk amacı, düşmanıyla askerî seviyede eşitlenmekti. Doğru cevap A seçeneğidir.

Kitaba göre Zelotizm, tehdide uğrayan medeniyetin, kabuğuna çekilerek iyice gelenekçi olmasıdır. Doğru cevap B seçeneğidir.

Kitaba göre Levantenler, Osmanlı topraklarında ticaret yapmak isteyen Batılı şirket acentalarının Türk topraklarında yerleşmiş çalışanlarıdır. Bu topraklarda nesiller boyu oturur, evlenir, Türklerle dostane münasebetler kurar, Türkçe öğrenir. Doğru cevap B seçeneğidir.

Kitap Tanzimat dönemi için şunları yazmaktadır: İlk “Tanzimat edibi” Şinasi ise, onun da ilk eserleri 1859 ve sonrasında ortaya çıkıyor. O hâlde 1839’dan sonraki yirmi yılda başka edip yetişip başka eser vermedi mi? Cevabın “hayır” olması maddeten de mümkün olamayacağına göre “Evet, başka edipler ve eserler var.” denecektir. Buna bağlı olarak bir başka soru kendiliğinden doğar: 1839-1859 arasında eser veren ve bir kısmı tezkirelerde, biyografi kitaplarında kolayca bulunabilecek yüzlerce isim nerededir? Niçin “Tanzimat edibi” sayılmaz; niçin görmezden gelinirler?Edebiyat, Tanzimat ilan olunduğu için yenileşmeye başlamaz; adına “Tanzimat Edebiyatı” dedikleri ve sonu belli ise de başını tayin etmenin bu kadar kolay olmaması gereken süreç, zannedilenden bir asır evvel başlar ve metamorfozunu ancak XIX. asrın son yarısında tamamlar. Bu düşünceye göre doğru cevap A seçeneğidir.

Kitaba göre edebiyat, Tanzimat ilan olunduğu için yenileşmeye başlamaz. Edebiyatın yenilik arayışlarıyla geçen bu uzun yolun üstüne mutlaka bir işaret taşı dikilmek isteniyorsa bunun için, 1839 değil, belki de 1856 yılı daha yerinde bir seçim olacaktır. 1856, Kırım Harbi’nin ikinci ve son yılıdır; Kırım Harbi ise İngiliz ve Fransızlarla aynı saflarda savaşarak, İstanbul’un sosyal, siyasi, fikrî, maddî çehresini onlara göre şekillendirerek Batılılaşmaya yeni bir adım atan Osmanlının ilk yılıdır. Islahat Fermanı bu yıl ilan edilerek kültürel Batılılaşma resmîleştirilmiştir. Paris Antlaşması’nın ikinci maddesiyle artık, Osmanlı bir Avrupa devleti sayılmıştır. “Tanzimat Edebiyatı” adı altına alınan ilk isimlerin ilk ürünlerinin hepsi de bu tarihten sonra geçecek “bir eser hazırlamalık süre”nin sonunda, 1858-1860 yılları arasında yayımlanır. Bu düşünceye göre doğru cevap A seçeneğidir.

Kitaba göre XIX. asrın son çeyreğinde ortaya çıkan şiirin form değişimleri aşağıdakilerdir: Divan tertibini bozarak medhiye tarzı kasideleri almamak veya yerini değiştirmek; gazellerin alfabetik sırasına “kafiyetü’l-â”, “kafiyetü’l-çim” gibi gelenekte olmayan bölümler ilave etmek; gazelleri formları yerine temalarına göre, “sufiyane ve hakimane söylenilen gazeliyyattır”, “rindane ve aşıkane inşad olunan gazeliyyattır” gibi başlıklarla tasnif etmek... Doğru cevap C seçeneğidir.

Kitaba göre XIX. asrın son çeyreğinde ortaya çıkan şiirin form değişimleri aşağıdakilerdir: Türk aruzunda nadiren kullanılan veya hiç kullanılmayan vezinlere işlerlik kazandırmak; Arapça ve Farsça asıllı kelimeleri Türk telaffuzuna göre aruza çekmeyi hata ve zaaf eseri olmaktan çıkarış (“hüsn” yerine “hüsün” gibi); hece veznini kullanmakta ve bu yoldaki şiirlerini divanına almakta mahzur görmemek... Kafiye ve redifi şiirin konu bütünlüğünü sağlamada kullanmak; alışılmadık redifler bulmayı yenilik arayışı saymak; redifsiz şiir kadar, bütün mısrayı kaplayan redifleri de denemek; kafiye olarak Türkçe asıllı kelimeleri ısrarla kullanmak ve onları Arapça, Farsça kelimelerle kafiyelendirmekte bir mahzur görmemek; şiirin vezinsiz ve kafiyesiz de olabileceğini söylemek... Doğru cevap E seçeneğidir.

Şiirin muhteva değişimlerinden biri şairin, sevdayı ve sevgiliyi yücelterek ilahî bir noktaya taşımaktan vazgeçerek daha beşerî, daha gerçekçi bir zemine indirir.

Kitabımızda da belirtildiği gibi klasik edebiyatta "muhtevaya yeni konu ve kavramların ilave edilebilmesi gerçek yeniliğin içerikte başladığını gösteriyor."

Osmanlı klasik edebiyatının sonunu hazırlamak yolunda ilk teşebbüsler için verilir. 1699 yılında imzalanan Karlofça anlaşmasından sonra, DEvlet-i Aliyye Batı ile asırlardır sğrdürdüğü mücadeleyi artık geleneksel yollarla devam ettiremeyeceğini anlamış ve düşmanına onun bilimi ve teknolojisiyle saldırmanın gereğine ikna olmuştur.

Tarihçi A.J Toynbee, bir medeniyetin başka bir medeniyetin tehdidi karşısındaki tutumunu adlandırmak için "Zelotizm" ve "Herodianizm" terimlerini kullanmıştır. "Herodianizm", rakip medeniyetin maddi ve manevi silahlarını kullanmayı öğrenmektir.