XIX. YÜZYIL TÜRK EDEBİYATI - Deneme Sınavı - 14

Divan şiiri, kendine has semboller sistemi olan ve bu çerçevenin dışına çıkmanın
mümkün olmadığı bir sanattı. Özgün olmak, bireysel bakış açısıyla yazmak ya da duygularını kişisel biçimde yansıtmak gibi tutumlar modern edebiyata özgüdür. Divan şairlerinin böyle bir amacı yoktu ve dönemin estetik anlayışı böyle bir kişiselliğe zaten olanak tanımıyordu. Duygular, klasik sembolleri kullanarak ifade edilirdi. Biçim ve içerik olarak sıkı kurallarla örülü olan bu edebiyatı anlamak da belli bir birikim gerektirmekteydi. Şiirlerin iletisini ancak bu kuralların eğitimini görmüş olanlar anlayabilirdi. Şairin çizdiği imgeyi zihninde kurabilenler, yalnızca kullanılan sembollerin değerini bilenlerdi. Oysa kamusal alanda kendisine yer bulamayan Osmanlı kadınının bu birikimi kazandıracak düzenli bir eğitimden geçmesi düşünülmezdi.

Okuryazarlığın bile pek yaygın olmadığı koşullarda, ancak toplumun üst düzey kesimlerine mensup pek az sayıda kadın, şiir veya başka sanat dallarında varlık gösterebilmiştir. Kadın şairlerin neredeyse tamamı vali, kadı, şeyhülislam gibi yüksek makamlarda görev yapan, eğitimli ve zengin babaların kızlarıdır. İlk eğitimlerini aile içinde genellikle babalarından alan bu şairlerin dâhil olduğu sivil eğitim sürecinde, öncelikli olarak dinî bilgiler, ardından Arapça ve Farsça ile beraber şiir ve edebiyat bilgisi de kazandırılmaktaydı.

Edebiyat, bir gelenek meselesidir ve divan şairinden beklenen, daha
önce Fars edebiyatında kalıplaşmış mazmun ve istiareleri ustalıkla kullanarak hünerini ispat etmektir. Dolayısıyla kadın şairlerin de özellikle âşıkane gazellerde bu alışılmış kalıpları kullanmış olmaları, erkek şairlerle aynı sevgili imgesi etrafında şiir söylemeleri geleneğin bir sonucu olarak değerlendirilmelidir.
Bununla birlikte ilk dönemlerden itibaren kadın şairler kendi seslerini değişik tonlarda hissettirmektedirler.

Mesela XVI. yüzyıl şairlerinden Mihrî Hatun, erkek veya kadın olmanın bir üstünlük sağlamadığını açıkça söyleyebilmiştir:
Çünki nâkıs olur dirler nisâ
Her sözin ma‘zûr tutmaktır revâ
Bir müennes yig durur kim ehl ola
Bin müzekkerden ki ol nâ-ehl ola
Bir müennes yig ki zihni pâk ola
Bin müzekkerden ki bî-idrâk ola
(Kadınlar eksik olur diyerek sözlerini mazur kabul ederler. Bir işte ehil olan bir kadın, ehil
olmayan bin erkekten yeğdir. Zihni berrak olan bir kadın, anlayışsız bin erkekten yeğdir.)

Divan şiiri geleneğinde âşık-sevgili ilişkisinde toplumun
yabancısı olmadığı bir söylemi içermektedir. Erkek şairlerin gazellerindekiyle aynı tarzda söylenmiş birçok şiir böyle bir genel kabulle karşılanmıştır. Ancak Leyla Hanım’ın serbest hayat tarzından dolayı tezkire yazarları tarafından eleştirildiği de bilinmektedir. Leyla Hanım ve Şeref Hanım'ın beyitlerindeki rahat söyleyiş Cumhuriyet dönemi eleştirmenlerince Türk kadınının “hürriyet temayülü” olarak yorumlanmıştır.

Okuduğunuz müseddes, Sultan Abdülaziz’in oğlu Mahmut Celalettin (1862-1888)’in ölümü üzerine, halası Adile Sultan tarafından yazılmış bir mersiyedir. Mersiyeler, ölen birinin ardından duyulan üzüntüyü dile getirmek, o kişinin iyi taraflarını anlatmak üzere yazılan lirik şiirlerdir.

Divan edebiyatı kaynaklarında adı geçen en eski kadın şairler Fatih döneminde yaşamış olan Zeynep Hatun ve Mihrî Hatun’dur.

Hazire: Cami, tekke ve türbe gibi mekânların mezarlık olarak da kullanılan, etrafı duvar veya parmaklıkla çevrilmiş bahçe kısmı.

Fıtnat Hanım ise, kendisinden sonra yetişen kadın şairlerce örnek alınan XVIII. yüzyıl şairidir.

XVI. yüzyıl şairlerinden Mihrî Hatun, erkek veya kadın olmanın bir üstünlük sağlamadığını açıkça söyleyebilmiştir.

Hayatı hakkında ayrıntılı bilgi bulunmasa da yazdıklarından hareketle Leyla Hanım’ın, saray çevresine uzak kalmadığı anlaşılmaktadır

Sen dostlarını incitme, kimse de senden incinmesin; bu geçici dünyada incelik işte budur.

Kendisinden kısa bir süre önce ölen Leyla Hanım gibi Mevlevi olup; eserlerinde Hz. Muhammet soyundan geldiğini dile getiren babası Mehmet Nebil Bey olan XIX. yüzyılın kadın şairi Şeref Hanım'dır.

Diliçi çeviri: Ey ay yüzlü! Meme em, ağlama artık, uyu. İşte sana söylediğim ninniyle
gönlünü eğlendir.

mâh-rû : ay yüzlü

Fuzulî, Nabî ve Muhibbî’ye nazireleri olan şairin bazı şiirlerinde Süleyman Çelebi etkisi de hissedilen  Osmanlı hanedanında divan sahibi tek kadın şairi Adile Sultan'dır.

Kerbela konusunun işlendiği mersiyelere genel olarak maktel denir.

XVI. yüzyıl şairlerinden Mihrî Hatun, erkek veya kadın olmanın bir üstünlük sağlamadığını açıkça söyleyebilmiştir:

Çünki nâkıs olur dirler nisâ
Her sözin ma‘zûr tutmaktır revâ
Bir müennes yig durur kim ehl ola
Bin müzekkerden ki ol nâ-ehl ola
Bir müennes yig ki zihni pâk ola
Bin müzekkerden ki bî-idrâk ola

(Kadınlar eksik olur diyerek sözlerini mazur kabul ederler. Bir işte ehil olan bir kadın, ehil olmayan bin erkekten yeğdir. Zihni berrak olan bir kadın, anlayışsız bin erkekten yeğdir.)

İstanbullu olan Leyla Hanım’ın doğum tarihi tespit edilememiştir. Babası müderrislik ve çeşitli kadılıklarda bulunmuş olan kazasker Moralızade Hamit Efendi, annesi Hatice Hanım’dır. Dönemin şairlerinden Keçecizade İzzet Molla, şairin dayısıdır. Kız çocuklarının örgün eğitiminin henüz söz konusu olmadığı bir dönemde, kültür seviyesi ortalamanın üstünde bir ailede yetişen Leyla Hanım’ın şiirle ilgilenmesinde de bu aile ortamının etkisi olmuştur. Leyla Hanım şiirlerinde, yazdıklarını dayısının düzelttiğini, kendisiyle sohbetler ettiğini, velinimeti olduğunu daima dile getirmiştir.

Otuzuncu Osmanlı padişahı II. Mahmut’un kızı olarak 29 Mayıs 1826’da İstanbul’da doğan Adile Sultan, Osmanlı hanedanında divan sahibi tek kadın şairdir. Hayatta tanıklık ettiği birçok yakınının ölümü Adile Sultan’ın dinî ve psikolojik dünyası üzerinde etkili olmuştur. Nakşibendi tarikatından Bâlâ Tekkesi Şeyhi Ali Efendi’ye bağlanmış, şiirlerinde dinî ve tasavvufi duygularını güçlü bir şekilde ifade etmiştir.

XIX. yüzyıl kadın şairlerinden Şeref Hanım, yer yer şiire kabiliyeti olmadığını, Âşık Ömer’in şiirlerinin bile kendi şiirinden üstün olduğunu söylemiştir. Divanında Mevlana ve Mevlevilikle ilgili 6 kaside ve Kerbelâ mersiyesi niteliğinde 8 kasideye yer vererek samimi bir Mevlevi ve Bektaşî olduğunu göstermiştir. Divanında toplam 677 manzume bulunmaktadır. Divanındaki manzumeler arasında 255 gazelden sonra kıta nazım şekliyle yazdığı 122 tarih manzumesi dikkat çekmektedir.

Divan edebiyatı kaynaklarında adı geçen en eski kadın şairler Fatih döneminde yaşamış olan Zeynep Hatun ve Mihrî Hatun’dur.

Hubbî Hatun, Kanunî dönemi şairidir. Sıdkî Hatun ve Ani Fatma Hatun, XVII. yüzyılın ikinci yarısında yaşamışlardır. Fıtnat Hanım da XVIII. yüzyıl şairidir.

Hubbî Hatun, Arapçayı çok iyi bilen, bilgi ve yetenekleri sayesinde sarayla ilişki kurabilen Kanunî dönemi şairi olarak anılır.

Leyla Hanım, Şeref Hanım, Adile Sultan ve Nakiye Hanım ise XIX. yüzyılda yaşamış ve en fazla tanınmış kadın şairlerdendir.

Nakiye Hanım (1845-1879), şair Şeref Hanım’ın yeğenidir. Daha çok eğitimciliği ile tanınır.

XIX. yüzyıl kadın şairlerinden Sırrî Hanım (1814-1877) Diyarbakırlı kültürlü bir aileye mensuptur. Kâmil Paşa’nın konağında edebiyat sohbetlerine katılmıştır. İstanbul’da Kâmil Paşa ile evlenmiştir. Kızının ölümü üzerine yazdığı mersiye ile tanınmıştır.