XIX. YÜZYIL TÜRK DÜNYASI

Türkistan’daki uyanışa etki eden unsurlar dört ana başlıkta incelenebilir:

1) Usûl-i cedit mekteplerinin etkileri,

2) Türkistan yerel basınının gelişmesi,

3) Buharalı ve Türkistanlı Ceditçilerin faaliyetleri,

4) 1917 ihtilallerinin tesirleri.

Türkiye'de gerçekleşen Kurtuluş Savaşı daha geç bir tarihte vuku bulmuştur.

Kadın hakları konusunda da Tatar kadınları Türkistanlı kardeşlerine öncülük ettiler. Kazan’da 1913-18 yılları arasında çıkan Süyüm Bike dergisi sayfalarında Türkistan kadınlarının durumu ve Tatar kadınlarının bu durumu değiştirmek için yaptıkları faaliyetler anlatılmaktadır.

İsmail Gaspıralı, Kırım’da tanışma fırsatı bulduğu Buhara Emiri Abdülahad’ın desteğini kazanarak Buhara’da yeni usulde mektepler açmaya çalıştı. Gaspıralı’nın Buhara’da usûl-i cedit mektepleri açmak konusunda yaptığı girişimler somut bir netice vermedi; aradan 5 ay geçmesine rağmen bir sonuç alınamadı. Türkistan’a gazetecilik tesirleri Kırım, Kazan, Azerbaycan ve İstanbul’dan geldi. Gaspıralı tarafından çıkarılan Tercüman gazetesinin Türkistan’da büyük tesirleri görüldü.

İlk gazeteler hep Taşkent’te çıktı. Bu şehir Türkistan Genel Valiliğinin merkezi olduğu gibi, kültürel faaliyetlerinin de odağıydı. Şehrin yeni kısmında Rus kültürü ve medeni tesirleri derhal göze çarpmaktaydı. Taşkent, Türkistan modernleşmesinin de merkezi
oldu. Buradaki Müslümanlar görece bir serbestliğe sahiptiler; Türkistanlıların modern tarzdaki okulları, gazeteleri ve siyasi faaliyetleri hep burada başladı.

Türkistan’da 1905 yılına kadar Türkçe olarak sadece bir gazete çıkıyordu, o da valiliğin çıkardığı Türkistan Vilayetinin Geziti idi. Mahmud Hoca Behbudî ve başka Ceditçiler bu gazetede takma adlarla yazılar yayınladılar.

1915 yılı Ocak ayında Molla Abdurrahman Salihov, Taşkent’te el-Islah adında bir dergi çıkardı. Ulema tarafından çıkarılan bu dergi 1918 yılına kadar devam etti. Bu derginin en önemli özelliği, Orta Asya’da ilahiyat konularını tartışan tek yayın organı olmasıydı.

Türkistan’ın yerli aydınlarıyla inkılâpçı sosyalist Ruslar arasında bir işbirliği vardı. İnkılâpçı sosyalistlerden Vadim Çaykin adlı bir Rus, 1913’te Endican’da Rusça Golos Türkistana [Türkistan’ın Sesi] adında bir gazete yayınladı. Gazetede pamuk ekimi konusunda yerlilerin şikâyetleri dile getirildi. Çaykin, Ubeydullah Hoca, Zeki Velidi ve Münevver Karî, bu gazetenin bir de Türkçesini çıkardılar ve burada Türkistan Müslümanlarının Ruslarla eşit haklara sahip olması ve modern eğitimin gerekliliği gibi konuları işlediler.

Türkistan’daki Ceditçilik hareketinin önemli liderlerinden biri olan Mahmud Hoca Behbûdî,Buhara uleması arasında temayüz eden Behbudî, Müftülük makamına kadar yükseldiyse de bu görevde uzun süre kalamadı. Behbudî, misyoner Ostroumov’un Rus kültürünün etkisinde bir “Sart edebiyatı” yaratma girişimlerine karşı, Türkistanlıların kendi değerleri üstünde yükselen bir edebiyat oluşturmaya çalıştı. Ülkenin silahlı güçler sayesinde özgürleşeceğini düşünen Behbudî, Basmacılara destek verdi. Devrimin ilk yıllarında Türkistan’ın özerk bir yönetime kavuşması yönünde aktif faaliyetlerde bulunan Behbudî, Taşkent’te toplanan Ülke Kongresinde Zeki Velidî ile beraber federasyon fikrine destek verdi.

Cedit edebiyatının diğer önemli şahsiyeti olan Abdurrauf Fıtrat, 1917’de Emirin Ceditçilere karşı takibât başlatması üzerine Fıtrat, Semerkand’a kaçtı. Burada bir arkadaşıyla birlikte Hürriyet adında bir gazete çıkardı. 1919’da bazı genç aydınlarla birlikte “Çağatay Gürünü” (Çağatay Sohbeti) adlı bir edebi dernek kurdu. Fıtrat, 1920’de kurulan Buhara Halk Cumhuriyetinde önemli görevler üstlendi; Eğitim Bakanı olduğu dönemde kültür alanındaki programını hayata geçirmek için gerekli kadroları yetiştirmeyi hedefledi. Fıtrat’ın en tanınmış eseri Münazara’dır. Bu eserde o zamanki Buhara’nın durumunu ortaya koydu; âhundluk ve müderrislik gibi ilmî makamların liyakat esasına göre değil, dalkavuklukla elde edildiğini, ulemanın asıl gelirini rüşvet alarak
sağladığını, fakat bunun nasıl “yasal” kılıflara büründüğünü ve aslında suç olan rüşvetin paylaşılarak nasıl organize hâle geldiğini göstermeye çalıştı.

Feyzullah Hocaev,Çolpan, Abdullah Kadiri ve Hamza Hakimzade Niyazi İkinci Kuşak Ceditçilerdendir ancak Abdurrauf Fıtrat ilk Ceditçilerdendir.

Türkistan’daki uyanışa etki eden unsurlar dört ana başlıkta incelenebilir:

1) Usûl-i cedit mekteplerinin etkileri.

2) Türkistan yerel basınının gelişmesi.

3) Buharalı ve Türkistanlı Ceditçilerin faaliyetleri.

4) 1917 ihtilallerinin tesirleri. 

Doğru yanıt A'dır.

1911 yılında ise Müslüman okullarındaki öğretmenlerin öğrencilerle aynı milliyetten olması şartını getirildi. Bu yolla Özbek, Kazak ve Tacik çocuklarının Tatar öğretmenler tarafından eğitilmesinin önü alınmak istendi. Doğru yanıt B'dir.

Gaspıralı, Buhara’da hemen herkes Türk dilini bildiği için, alfabenin bu dille öğretilmesinin uygun olacağını anlattı. Zaten, Semerkand’da açılmasını sağladığı usûl-i cedit mektebi de Türk dilinde eğitim vermekteydi. Fakat Kadı şeyhülislamın Fars dilinde ısrar etmesi üzerine (yeter ki yeni mektepler açılsın diye olmalı) bu isteğe rıza gösterdi. Doğru yanıt C'dir.

Buhara’nın mutaassıp uleması yeni okullara karşı büyük bir direniş gösterdi.
1909’da bu tartışmalar şiddetlendi. Buhara’nın nüfuzlu ulemasından Gıyas Mahdum ve Müftü Abdurrezzak, fetvalar vererek usûl-i cedidin haram olduğunu ilan
ettiler. Ulema içinde sadece Damla İkram Efendi, yeni okulların faydasını cesaretle savunuyordu. Mutaassıp ulema, diğer müftüleri de bir araya toplayarak Damla
İkram Efendi’nin karşısında bir saf oluşturdu. İş bununla da kalmadı. Gıyas Mahdum: “Eğer usûl-i cedide Buhara’da icra olunursa şu beyaz sakalımı Müfti İkram’ın
kanıyla boyamak bana ahd olsun” diye yemin etti. Ceditçi-Kadimci kavgasının ilk
büyük çatışmalarından biri bu idi. Müftü İkram Efendi müftülük görevini bırakarak şehri terk etmek zorunda kaldı (Taceddin 1909: 190). Doğru yanıt D'dir.

Gaspıralı tarafından çıkarılan Tercüman gazetesinin Türkistan’da büyük tesirleri görüldü.Doğru yanıt E'dir.

Ceditçiler için gazetenin ayrı bir önemi vardı. Onlar gazeteyi bir ilerilik aracı ve alameti olarak görüyorlar, gazetenin toplum ve kültür hayatını geliştireceğine inanıyorlardı. Ceditçi ulemadan Mahmud Hoca Behbudî, gazetelerin topluma manevi liderler olarak hizmet ettiklerini düşünüyordu. Gerçekten de gazetelerin önemli işlevleri oldu. Ulemanın bilgi üzerindeki tekeli kırıldı (Khalid 1994: 195). Yenilikçi aydınlar basın yoluyla halka hitap etme imkânını elde ettiler. Doğru yanıt A'dır.

Meşrutiyetin ilanından hemen sonra yayınlanan Sırât-ı Müstakim’de ele alınan siyasi ve sosyal reformlar, ayet ve hadislere dayanılarak açıklandığından Türkistanlı aydınların ilgisini çekiyordu (Aynî 1963: 184). Doğru yanıt B'dir.

İttihat ve Terakkinin örgütlenme tarzındaki gizlilikten etkilenen Buharalı genç aydınlar kendi ülkelerinde benzeri bir yapılanmaya gittiler ve Aralık 1910’da Buhara’da “Terbiye-i Etfal” (Çocukların Eğitilmesi) adında gizli bir dernek kurdular. Doğru yanıt C'dir.

Rusya’daki Bolşevik hükûmetinin tavsiyesiyle Mayıs 1918’de Türkistan Özerk Sovyet Cumhuriyeti kuruldu. Bu cumhuriyet Rusya Federasyonu’na bağlı olacaktı. Adında “Türkistan” bulunmakla birlikte, yönetim Rusların elindeydi. Doğru yanıt D'dir.

4 Mart 1921’de Sovyet Rusya ile Buhara Cumhuriyeti arasında bir antlaşma
yapıldı. Buna göre Sovyetler Buhara’nın yeni statüsünü tanıdı ve bağımsızlığını
onayladı; Buhara Cumhuriyeti para basma hakkına sahip olacak, ancak askeri güç
Rusların elinde olacaktı. Doğru yanıt E'dir.