XIX. YÜZYIL TÜRK DÜNYASI

Tarihî açıdan bakıldığında Türkistan, Çin, Hindistan, İran, Orta Doğu, Akdeniz ve Avrupa medeniyetleri arasında merkezî konumdaydı. Bu medeniyetler arasındaki iletişimi sağladığı gibi, Ortaçağın önemli bir zaman diliminde kendi oluşturduğu medeni merkezleriyle öne çıktı. Maveraünnehr bölgesi, her dönemde göçebelerden ziyade yerleşik halkların vatanı oldu ve bu özelliğiyle Orta Asya’nın diğer yerlerinden ayrıldı. En eski devirlerde bölge, Baktria, Harezm ve Sogdiana da dahil olmak üzere eski Pers devletlerinin bir parçası oldu. Kuşan hanedanı zamanında (I.-III. yüzyıllar) Budizm inancı bölgede kök saldı. İpek Yolu, dış dünya ile barışçı ilişkiler kurulmasını sağladı; zengin bir şehir kültürünün doğmasına neden oldu. Kuşan devletinin çökmesiyle, bölge bir süre için İranlı Sâsânîlerin eline geçti.

Moğol istilası aynı zamanda çeşitli Türk topluluklarının kaynaşmasına yol açtı; bunun sonucunda Türk dilleri Orta Asya’ya kök saldı. Timur’un ortaya çıkmasıyla Orta Asya yeniden merkezî bir konuma geldi. XIV. yüzyılın sonu ve XV. yüzyıl, Türkistan için parlak bir dönem oldu. Timur ve ardıllarının yönetimi sırasında İran ve Türkistan tek bir siyasi çatı altında birleşti. İmar işlerinde büyük gelişmeler oldu; sulama kanalları ve büyük binalar inşa edildi. İyi bir savaşçı olduğu kadar güzel sanatların da hâmisi olan Timur, başşehir olarak seçtiği Semerkand’ı bayındır bir hâle getirdi, birçok âlim ve sanatkârı payitahtına getirdi. Timur döneminde Türk dili de çok gelişti; Türkçe pek çok eser veren Ali Şir Nevaî, kendisinden önceki bütün şairleri gölgede bıraktı. Herat ve Semerkand şehirlerinde imar işleri Timur’dan sonra da devam etti. Timur’un torunu Uluğ Bey Semerkand’da pek çok eser bıraktı; yaptırdığı rasathanede önemli ilmî faaliyetler gerçekleştirildi.

1881 yılında Göktepe’ye karşı yeniden saldırıya geçerek güçlükle de olsa burayı ele geçirdiler. 15 bin kadar Teke Türkmeni öldürüldü. Bundan kısa bir süre sonra Ruslar Aşkabad şehrini de zapt ettiler. 1884’te Merv’in düşmesiyle Türkistan tamamen Ruslar tarafından işgal edilmiş oldu.

Türkistan Hive, Buhara ile olan kısa bir sınır komşuluğunun dışında tamamen Rus İmparatorluğu ile kuşatılmış oldu. Buhara Hanlığı büyük oranda Rus topraklarıyla sarıldı. Bu yarı bağımsız ve adacıklar halindeki iki hanlığın dışındaki bütün Türkistan toprakları doğrudan Rus egemenliği altına girdi. Türkmenlerin gösterdiği çetin direnişlerin dışında, Rusya güney Türkistan’ı ele geçirirken büyük bir zorlukla karşılaşmadı. Düşünüldüğünün aksine, İngiltere Rus ilerlemesine karşı fiilî bir girişimde bulunmadı. Hanlıklar birbiriyle olan mücadelelerinden dolayı zayıf düşmüşlerdi. Rus yayılmasına karşı ortak bir tutum almak yerine, birinin istilaya uğramasını diğeri bir fırsat gibi gördü. Hanlıkların askerî durumunun da sanıldığı gibi güçlü olmadığı ortaya çıktı. Türkistan ordularının donanımı ve organizasyonu gayet zayıftı; Rusların modern silahları ve askeri teşkilatı karşısında etkisiz kaldı. Bunlardan başka, özellikle Buhara Emiri Muzaffer, ülkesini savunma konusunda cesaretli ve inançlı bir tavır ortaya koyamadı. Bütün bunlar yüzünden, 20 yıl gibi kısa bir zamanda güney Türkistan tamamen Rus egemenliği altına girdi.

Ruslar tarafından ele geçirilen topraklardaki idari yapılanma Taşkent’in işgalinden hemen sonra netleşmeye başladı. İşgali izleyen 33 yıl içinde bölgede birçok idari değişiklikler yapıldı. 1867’de, Sır Derya, Fergana ve Semireçye bölgelerinden oluşan ve başşehri Taşkent olan bir Türkistan Genel Valiliği kuruldu. Böylelikte, tarihte ilk kez olarak Türkistan adını taşıyan bir siyasi birim oluşturulmuş oldu.

1880’li yıllarda Orta Asya’da inşa edilen demiryolları bölgede yeni bir dönemin habercisiydi. Demiryollarının döşenmesine şimdiki Türkmenistan’dan başlandı ve ilk olarak Krasnovodsk (Kızılsu) hattı inşa edildi. 1886’da bu hat Amuderya kıyısına getirildi, 1898’de ise Taşkent’e kadar uzatıldı. 1900-1905 yılları arasında kuzeyden güneye Taşkent-Orenburg hattı inşa edildi.

Rusya’da Türk dilinde çıkan ilk gazete, 1832’de Tiflis’te çıkmaya başlayan Rus gazetesi Tifliskie Vedemosti’nin Azeri Türkçesiyle olan kısmıydı. İkinci gazete, 1870’te Taşkent’te yayınlanan olan Türkistan Vilayetinin Geziti oldu. Müslümanlar tarafından çıkarılan ilk gazete Kafkasyalı Hasan Melikov Zerdabi tarafından 1875’te Bakü’da çıkarılan Ekinci idi. Rusya Müslümanlarının en önemli gazetesi ise 1883’te Kırım’ın Bahçesaray şehrinde çıkarılan Tercüman oldu. Bunları Tiflis’te Azeri Türkçesiyle çıkarılan Ziya (1879), Ziya-i Kafkasiya (1880), Keşkül (1884), Şark-i Rus (1903); Omsk’ta Kazakça olarak yayınlanan Dala Vilayetinin Geziti (1899) ve Petersburg’da Kazan Türkçesiyle yayınlanan Nur (1904) gazeteleri izledi. 1905 Rus Devriminin getirdiği basın özgürlüğü sayesinde gazete yayınında hızlı bir artış oldu. 1905-1917 yılları arasında Rusya Müslümanlarının yayınladıkları 159 süreli yayının 62’si Kazan Tatar, 61’i Azeri, 17’si Özbek, 8’i Kazak, 6’sı Kırım Tatar ve 2’si Türkmen Türkçelerinde idi.

1916’da Türkistanlıların askere alınmak istenmesi meselesinden dolayı isyanlar patlak verdi. O zamana kadar Türkistanlılar askere alınmıyorlardı. Çarlık yetkilileri bunu her vesileyle dile getiriyor, askere alınmamalarını bir ayrıcalıkmış gibi sunuyorlardı. Temmuz ayında hükûmet, Türkistanlıların geri hizmetlerde çalıştırılmak üzere askere alınacağını duyurdu. Kazak aydınları halkı bu emre itaat etmeye çağırdı ise de, şehirlerden uzakta yaşayan Kazak ve Kırgızlar bu emre uymayarak isyan ettiler. İsyan önce Yedisu Kırgızları bölgesinde ortaya çıktı. İsyancılar Pişpek, Tokmak ve Karakul şehirlerini ele geçirip birçok Rus göçmenini öldürdüler. Daha sonra bu isyana Semerkand Özbekleri, Karakalpaklar, Türkmenler ve Kazaklar da katıldı. Semerkand vilayetine bağlı Cizak’ta ayaklanan Özbekler Rus memurlarını öldürdüler. Alman-Avusturya cephesindeki mağlubiyetleri sırasında çıkan bu isyan, hükûmeti son derece endişelendirdi. Türkistan isyanını bastırmak üzere demokrat ve liberal görüşleriyle tanınan General Kuropatkin Türkistan valisi olarak görevlendirildi. İsyan dört ay içinde çok sert biçimde bastırıldı. Devlet tarafından silahlandırılan Yedisu bölgesinin Rus yerleşimcileri Kazak ve Kırgızlara karşı acımasız saldırılar yaptılar. Bu saldırılar 1917 Şubatına kadar devam etti.

Medreselerdeki eğitim sisteminin eleştirilmesi XIX. yüzyılın ikinci yarısında, Kazan uleması arasında ortaya çıktı. Yüzyıllardan beri İslam dünyasında tartışılmaz bir yeri olan Buhara medreselerine en köklü eleştiriyi getiren kişiler, Tatar din âlimleri Ebunnasr Kursavî ve Şihabüddin Mercânî oldular.

Eğitim, bölgenin Rusya’ya eklemlenmesinde önemli bir rol oynayabilir, aynı zamanda kültürel dönüşüm için güçlü bir araç olarak hizmet edebilirdi. Fakat bu alanda çok az bir ilerleme kaydedildi. 1884’te Taşkent’te yerel halkın çocukları için bir Rus-yerli okulu açıldı. Zengin bir Özbeğin evinde açılan bu okula 39 Özbek çocuğu kaydedildi. 1885’te üç okul, 1886’da ise on dört okul daha açıldı.