XIX. YÜZYIL TÜRK DÜNYASI

Kerey ve Janıbek, Kazak Hanlığının kurucuları olarak bilinir ancak ilk önce gücü elinde toplayan Kerey olmuş, bir süre Janıbek de han olarak kabul edilmiştir.

Özbekler, Janıbek’in oğlu Kasım Han yönetimindeki Kazaklar tarafından yenilgiye uğratıldı. Bu zafer sonrasında iktidar Burunduk’tan Kasım’a geçti. Onun döneminde hanlık Mangıtları da denetim altına alarak batıda Yayık (Ural) ve İdil (Volga) nehrine kadar genişledi.

Kasım Han’ın peşpeşe hüküm süren üç oğlu döneminde (1518-38) hanın otoritesinde zayıflamayla birlikte Kazak kabilelerinin cüz adı verilen üç ana gruba (ulu, orta, kişi) bölünmesi süreci de başlamıştır. Rus kaynaklarında cüzler hakkında bilgiye ilk defa XVIII. yüzyılın ilk yarısında rastlanır. Bunlara göre cüzler Deşt-i Kıpçak’ın farklı bölgelerinde bulunmaktadır. Doğudan batıya doğru bunlar şöyle sıralanır: bugünkü güneydoğu Kazakistan’da Tanrı Dağlarının kuzeyinde Ulu Cüz, Aral Denizinin doğusundaki bozkırda Orta Cüz ve Aral Deniziyle Ural Irmağı arasında Kişi [Küçük] Cüz.

Tavke Han adat denen geleneksel Kazak hukuk sistemiyle İslami kuralların karışımından oluşan ve Jeti Jargı (Yedi Yargı) denen bir kanun hazırlattı.

Rus hâkimiyetine 1731-1740 yılları arasında giren Kazaklar daha güney ve doğudaki Rus siyasi ve ticari çıkarlarına engel oluşturuyordu. Kazakların uçsuz bucaksız bozkırda yer değiştirmeye dayanan göçebe hayatı, savunulan sabit sınırlarının ve daimi ordularının olmaması topraklarının ele geçirilmesini kolaylaştırıyordu.

Kazak göçerler Rus tahkimatları yüzünden en iyi otlaklarının bazılarından mahrum kaldılar. Orta ve Kişi cüzlerin hanları doğrudan Rus yönetimi tarafından atanıyordu. Ulu Cüz ise Taşkent’e bağlıydı. Kazaklar kaybettikleri topraklarını geri almak amacıyla Pugaçev ayaklanmasına (1773-74) katıldılar. 1783-1797 yılları arasındaki Kişi Cüzdeki bir dizi Kazak ayaklanmasından sonra Rusya Kazak hanlarının hâlâ sahip olabildikleri özerkliği sonlandırmaya karar verdi. Sonuçta 1822’de Orta Cüz, 1824’de Kişi Cüz ve 1848’de de Ulu Cüzde hanlık kurumu resmen kaldırdı.

İnorodtsı (tekil inorodets) Rus Çarlığında Slav olmayan tebaayı tanımlamak için kullanılan yasal kavramdır. Kelime anlamı “farklı soy/ millet” olan sözcük “yabancı” olarak da çevrilir.

Kazakça yayımlanan ilk kitap geleneksel bir destana dayanan Seyfulmelik adlı kitaptı.

Çarlığın din politikası İslamiyetin Kazak toplumundaki geleneksel rolünü değiştirmedi: Kazaklar ne dindar Müslüman ne de Hıristiyan oldular. Ama bu politika iki tür Kazak aydın grubunun oluşmasına yol açtı. Zor Zaman şairleri olarak bilinen İslami eğilimli Kazak aydınları ve seküler Rusya’ya yakın aydınlar. İlk grubun temsilcileri Şortanbay Kanayulı (1818-1881), Dulat Babatayulı (1802-1871), Murat Mönkeulı (1843-1906) ve Ebubekir Kerderi (1858-1903) Rus kolonizasyonunu suçluyor, göçebe geçmişi idealize ediyor ve Kazakların tek kurtuluşu olarak İslam dinini görüyorlardı. Seküler aydınlar grubunun önemli temsilcileri Çokan Velihanov, Ibıray Altınsarin ve Abay Kunanbayev’dir.

1909’da Kazak milli kimlik ve bilincinin oluşmasında etkisi olan en önemli eser yayımlandı: Mircakip Dulatov’un şiirlerden oluşan Uyan Kazak! adlı eseri Kazakları bozkıra artan Rus göçü ve göçebe kültürü ve ekonomisi üzerindeki etkisine karşı çıkmaya, karşı çıkabilmek için de Kazakları birleşmeye çağırıyordu.

Moğol hâkimiyeti döneminde (XIII. ve XIV. yüzyıllar) bölgenin büyük kısmı Çağatay ulusunun bir parçasıydı. Bölgenin batısı ve kuzeyi Cuci ulusu, doğu ve güneyi ise Çağatay ulusunun bir parçasıydı.

Cüz özel bir yönetim şekli olmakla beraber Ulu, Orta ve Kişi olarak üçe ayrılırdı.

Çar IV. İvan 1552’de Kazan Hanlığını, 1556’da Astrahan Hanlığını ele geçirdi. 1582-98 arasında Sibir hanlığının sona erdirilmesinden sonra Moskova kuzeyden de Kazakların komşusu oldu.

18. yüzyılda ortaya çıkan Cungar tehdidinin ortadan kalkması Çin’in saldırılarıyla gerçekleşmiştir. Bu savaşta önce tarafsız kalmayı seçen Orta Cüz hanı Ablay Han, durum netleşince Çin imparatoruna bağlılığını bildirdi. Ablay Han 1771’de hem Çin’e hem Rusya’ya sadakat yemini ettiğinden iki devlet tarafından da han olarak tanındı ama gerçekte bağımsız kaldı. Cungarların ortadan kalkmasıyla Çin, Balkaş Gölü ve Kazak bozkırlarına kadar olan bölgeyi hâkimiyeti altına aldı.

Rusya Kazak hanlarının hâlâ sahip olabildikleri özerkliği sonlandırmaya karar verdi. Sonuçta 1822’de Orta Cüz, 1824’de Kişi Cüz ve 1848’de de Ulu Cüzde hanlık kurumu resmen kaldırdı.

Ruslar Kazakların yaşadığı bölgelerin hepsini işgal ettikten sonra 1868’de Bozkır Bölgesi İdari Kanunları çıkarıldı. Kazak toprakları Kazaklara ortak kullanım için verilmiş devlet malı olarak gösterildi ve tüm Kazak toprakları Rusya devletinin malı sayıldı. Rus yönetiminin kendi hanlarını atama çabası sonuçsuz kaldı, Rusların atadığı hanlar ya tamamen yok sayıldı veya örgütlü direnişle karşılaştı. Bunun sonucunda sultan makamı da ortadan kaldırıldı. Kazak bozkırı eski kabile sınırlarını dikkate almadan dört eyalete (oblast) ayrıldı: Turgay, Akmolinsk (Akmola), Semipalatinsk (Semey) ve Semireçye.

1868 düzenlemeleri Kazak topraklarına üç çeşit yargı uygulaması getirdi: 1. Kazak adi suçluları için geleneksel Kazak hukuku. 2. Rus ve Kazak siyasi suçluları için askeri mahkemeler. 3. Kazaklar, Ruslar ve ikisi arasındaki suçlar için Çarlık mahkemeleri. Geleneksel Kazak mahkemesinin kararını kabul etmeyen Kazaklar Çarlık mahkemesine başvurabiliyordu.

Rus köylülerin Kazak topraklarına göçü 1860’larda başladı. Bu göç hükümet tarafından başarılı bir kolonizasyonun en önemli temeli ve Rusya’nın kendi tarım problemini çözmenin yolu olarak görülüyordu. Kazak bozkırına Rus ve Ukraynalı köylülerin yerleştirilmesi toprak dağılımını da etkiledi. 1861’de Rus hükümeti “Kırgız bozkırına köylü nüfus yerleştirilmesiyle ilgili geçici kanun”u çıkardı, buna göre her çiftçi belli büyüklükte toprak alıyor, genellikle de en iyi otlak alanlar Rus köylülere veriliyordu. Ayrıca Ruslar bozkırda askeri Kozak kaleleri kuruyor ve bunların etrafındaki birkaç kilometrelik bir kuşağa yerli halk giremiyordu.

1868’de Kazak topraklarının idaresinde yapılan değişiklikler çerçevesinde Kazakların Orenburg’daki Müslüman Dini İdaresi’ne bağlılıklarına son verilerek mollaların görevine de son verildi.

Çar Pavel’in (1796-1801) emriyle 1800’de Kazan, Astrahan, Taşkent, Omsk, Ufa, Orenburg ve Semipalatinsk’de Rusya Müslümanları için matbaalar açıldı. Kazakça yayımlanan ilk kitap geleneksel bir destana dayanan Seyfulmelik (Kazan, 1807) adlı kitaptı. Sonraki 54 yılda ise ancak dört eser daha yayımlanmıştır.