XIX. YÜZYIL TÜRK DÜNYASI

Kazaklar Deşt-i Kıpçak göçebelerinin siyasi ve toplumsal yapısını sürdürmüşlerdir. Her cüzün başında sultanlar ve kabile liderleri tarafından seçilen hanlar vardır. Kabilelerin ve onların alt bölümlerinin başında biy bulunur.

Moğol hâkimiyeti döneminde (XIII. ve XIV. yüzyıllar) bölgenin büyük kısmı Çağatay ulusunun bir parçasıydı. Bölgenin batısı ve kuzeyi Cuci ulusu, doğu ve güneyi ise Çağatay ulusunun bir parçasıydı.

Kısa zamanda Deşt-i Kıpçak’ı terk edenlerle kalanlar arasındaki siyasi ve hanedan farklılıkları etnik farklılığa dönüştü ve Özbek-Kazaklar sadece Kazak olarak tanınır hale geldi.

Kasım Han’ın peşpeşe hüküm süren üç oğlu döneminde (1518-38) hanın otoritesinde zayıflamayla birlikte Kazak kabilelerinin cüz adı verilen üç ana gruba (ulu, orta, kişi) bölünmesi süreci de başlamıştır.

Rusya İmparatorluğunun doğu sınırı Astrahan’dan başlayarak Orenburg’dan geçiyor ve Omsk ve Sibirya yönünde uzanıyordu. Rus hâkimiyetine 1731-1740 yılları arasında giren Kazaklar daha güney ve doğudaki Rus siyasi ve ticari çıkarlarına engel oluşturuyordu.

Bu amaç için en uygun araç da Çarlığa sadakatlerini kanıtlamış olan, İslamiyete bağlılıkları yüzünden ve Ruslarla daha uzun süredir ilişkide oldukları için daha medeni olan Tatarlardı.

Buna göre Orta Cüz ve daha sonra Ulu Cüzün bir kısmını kapsayan İrtiş’in sağ yakasındaki Sibirya Kırgızları (Ruslar Kazaklara “Kırgız” diyordu) bölgesi “iç bölgeler” ve İrtiş’in güneyindeki “dış bölgeler”e bölünecek, her bölgenin başında bölgedeki sultanların seçeceği ve Rus yetkililerce onaylanacak bir “büyük sultan” bulunacaktı.

İnorodtsı (tekil inorodets): Rus Çarlığında Slav olmayan tebaayı tanımlamak için kullanılan yasal kavramdır. Kelime anlamı “farklı soy/ millet” olan sözcük “yabancı” olarak da çevrilir.

Çarlığın Kazak bozkırındaki din politikası çelişkiliydi. XVIII. yüzyıl sonunda II. Katerina Tatar din adamları aracılığıyla İslamiyetin etkisini artırmaya çalıştı; zira dindarlaşmış göçebelerin daha uysal ve yönetilebilir olacağına inanmıştı.

İlk Kazak deyimleri sözlüğünü hazırlayan da bir Tatar tercüman ve kâtip Mendiyar Bekçurin’dir.

İnorodtsı (tekil inorodets): Rus Çarlığında Slav olmayan tebaayı tanımlamak için
kullanılan yasal kavramdır.Kelime anlamı “farklı soy/ millet” olan sözcük “yabancı” olarak da çevrilir. Ancak son karşılık yanıltıcı olabilir, zira sözcük genellikle Sibirya, Orta Asya ve Rus Uzak Doğusunun yerli halkları için kullanılır. Başlangıçta bazı Çarlık
kanunlarının kendilerine uygun olmadığı düşünülen halkların geleneksel yaşam tarzlarını koruma kaygısını da içeren özel bir yönetim ve yasal bir düzenleme olarak tasarlanmıştır. Ancak zamanla medeniyetsiz, kültürsüz anlamında küçültücü biçimde kullanılmıştır. Askeri hizmet muafiyeti, otlakların korunması, dinî ve idari özyönetim gibi uygulamalar başlangıçta özel yönetim içinde değerlendirilmişti.

Kasım Han’ın peşpeşe hüküm süren üç oğlu döneminde (1518-38) hanın otoritesinde zayıflamayla birlikte Kazak kabilelerinin cüz adı verilen üç ana gruba
(ulu, orta, kişi) bölünmesi süreci de başlamıştır.

Rus kaynaklarında cüzler hakkında bilgiye ilk defa XVIII. yüzyılın ilk yarısında rastlanır. Bunlara göre cüzler Deşt-i Kıpçak’ın farklı bölgelerinde bulunmaktadır. Doğudan batıya doğru bunlar şöyle sıralanır: bugünkü güneydoğu
Kazakistan’da Tanrı Dağlarının kuzeyinde Ulu Cüz, Aral Denizinin doğusundaki
bozkırda Orta Cüz ve Aral Deniziyle Ural Irmağı arasında Kişi [Küçük] Cüz.
Her cüzde hanın otoritesi sultanlar hatta bey ve batırların iktidarıyla gölgelenirdi.
İlkesel olarak hanlar önemli sayıda silahlı atlıya kumanda ederdi ama gerçekte bey
ve batırların sadakatine bağlıydılar.

Yedi Yargı savunma ve ceza amaçlı ilkeler bütünüdür ve kırılgan Kazak siyasi yapısını bir arada tutmak amacıyla benimsenmiştir. İlk maddesi adil cezalandırma ilkesini ilan eder ve en önemlisi de kısastır. Ne yazık ki Yedi Yargının Kazakça veya başka Türk dillerinde yazılı bir metne dayanan orijinali yoktur. Bu ilkeler hakkındaki bilgiler Rus bilim adamlarının XIX. yüzyıl başındaki çalışmalarına dayanmaktadır

Tavke olarak bilinen
Tevekkül Muhammed Han’ın (1680-1718) üç cüzü birleştirmesi sonucunda hücumlar durduruldu, 1711-12’de Cungar topraklarına karşı saldırıda bulunuldu.
Tavke Han’ın başarısı savaşla sınırlı değildi, adat denen geleneksel Kazak hukuk
sistemiyle İslami kuralların karışımından oluşan ve Jeti Jargı (Yedi Yargı) denen
bir kanun hazırlattı.

Yedi Yargı savunma ve ceza amaçlı ilkeler bütünüdür ve kırılgan Kazak siyasi yapısını
bir arada tutmak amacıyla benimsenmiştir. İlk maddesi adil cezalandırma ilkesini
ilan eder ve en önemlisi de kısastır. Ne yazık ki Yedi Yargının Kazakça veya başka
Türk dillerinde yazılı bir metne dayanan orijinali yoktur. Bu ilkeler hakkındaki bilgiler Rus bilim adamlarının XIX. yüzyıl başındaki çalışmalarına dayanmaktadır.

Rusya İmparatorluğunun doğu sınırı Astrahan’dan başlayarak Orenburg’dan geçiyor ve Omsk ve Sibirya yönünde uzanıyordu. Rus hâkimiyetine 1731-1740 yılları arasında giren Kazaklar daha güney ve doğudaki Rus siyasi ve ticari çıkarlarına engel oluşturuyordu. Kazakların uçsuz bucaksız bozkırda yer değiştirmeye dayanan göçebe hayatı, savunulan sabit sınırlarının ve daimi ordularının olmaması topraklarının ele geçirilmesini kolaylaştırıyordu. Kazakistan’a gelen ilk grup göçmenler olan Kozaklar, Kazak bozkırında askeri kaleler kurdular ve çevresindeki toprakları işgal ettiler. 1730’larda ilk 14 kale Yayık nehri boyunda belirdi ve Yayık Askeri Hattını oluşturdu. Bunların kurulmasında Müslüman cemaatlerin de önemli rolü olmuştur.

Çarlığın Kazak bozkırındaki din politikası çelişkiliydi. XVIII. yüzyıl sonunda
II. Katerina Tatar din adamları aracılığıyla İslamiyetin etkisini artırmaya çalıştı;
zira dindarlaşmış göçebelerin daha uysal ve yönetilebilir olacağına inanmıştı. II.
Katerina’nın step bölgesini kontrol altına almak ve Kazakları yerleşik hayata geçirmek için XVIII. yüzyıl sonunda aldığı kararlarla bu bölgede camiler, okullar
açıldı.

Rus muhitinde yetişen aydınların tipik örneği Kazak Çokan Velihanov’dur (1835-
1865). O, göçebe Türklerin Avrupa medeniyetiyle temasa geçmesi sonucu ortaya
çıkan dehanın müthiş bir numunesidir. Velihanov’un fikrî oluşumu, Rus liberalleri ve Rus-Alman Doğubilimcileri muhitinde gelişti. 1853’te Omsk’taki askerî okulu bitirdikten sonra Sibirya kıtasında görev aldı. Görevi icabı Kazaklar arasında
dolaşırken Kazak folkloruna ait bilgileri topladı ve yayınladı. Velihanov Avrupa
medeniyetinin hararetli bir savunucusu olup Rusları o medeniyetin taşıyıcısı olarak
gördü. Kazakları din adamlarının (mollaların) etkisinden kurtarıp medeniyetin kucağına atmak için samimiyetle çalıştı, fakat hayatının son yıllarında hayal kırıklığına uğradı.

XIX. yüzyılın ikinci yarısında bu yabancılaşmış aydın grubu ile geniş halk kitlesi
arasındaki kopukluk, daha ılımlı bir aydın grubu tarafından giderilmeye başlandı. Batı ve Kazak kültürlerini sentez etmeye çalışan bu grubun en tipik örneği
Ibıray Altınsarin’dir (1841-1887). Rus-Kazak öğretmen okulunu bitiren Altınsarin iyi bir  pedagog olarak yetişti ve Kazakları aydınlatmayı kendine görev bildi.

İlk Kazakça-Rusça (Rusça-Kazakça bölümüyle birlikte) sözlük 1883’de Taşkent’te İşmuhammed Bukin tarafından yayımlandı. Sözlük değiştirilmiş Kiril alfabesiyle hazırlanmış olmasına rağmen Kazakça kelimeler Arap harfleriyle de basıldı

1909’da Kazak milli kimlik ve bilincinin oluşmasında etkisi olan en önemli eser
yayımlandı: Mircakip Dulatov’un şiirlerden oluşan Uyan Kazak! adlı eseri Kazakları bozkıra artan Rus göçü ve göçebe kültürü ve ekonomisi üzerindeki etkisine
karşı çıkmaya, karşı çıkabilmek için de Kazakları birleşmeye çağırıyordu. 1911’de
ise Kazakistan gazetesi çıkmaya başladı. Gazetenin redaktörlerinden Ömer Karaşi
(Karaşev, 1872-1920) Bökey Ordası’ndan fakir bir ailenin oğludur. Önce bir Tatar
medresesinde okumuş, daha sonra İstanbul’a gitmiştir.