XIX. YÜZYIL TÜRK DÜNYASI

1827’de General Paskeviç kumandasındaki Rus ordusu Tebriz, Marağa, Urmiye ve Erdebil’i işgal etti. 10 Şu­bat 1828’de Tebriz’in güneyindeki Türkmençay mevkiinde Azerbaycan’ı kuzey ve güney olmak üzere ikiye bölen Türkmençay Antlaşması imzalandı. Doğru cevap A’dır.

“mahaller”, “uçastek”, “uyezdler” ve “gubernatörlük” terimleri idari yapı isimlendirmeleridir. Askerî kumandalığın adı ise “naçalnik”tir. Doğru cevap C’dir.

Kafkasya ve Azerbaycan tarihine ait yazılan eserlerle yazarlar, milletin geçmişini tanımasını ve millet olduğu­nu hatırlamasını sağlamak istediler. Abbas Kuliağa Bakihanov (Bakühanov), Mirza Fethali Ahundov, Seyid Azim Şirvani ve Hasan Melikzade Zerdabi gibi aydınların yapmak istedikleri halkın eğitim ve kültür seviyesini yükseltmek, milli basın ve mil­li dilin en yüksek seviyede olmasını sağlayarak onu başka dillerin tesirinden kur­tarmaktı. İsmail Bey Gaspıralı Kırım kökenli bir aydındır. Doğru cevap E’dir.

Rus istilasından sonra Rusça öğrenen ve bu dilin yardımı ile Batı düşüncesi ile temasa geçen bu ilk aydın kuşağının üzerinde Fransız İhtilalinden sonra Avrupa’da oluş­muş bulunan hürriyetçi düşüncelerin, milliyetçi idealinin, halkçılık prensiplerinin ve Rusya’daki ihtilalci Dekabristlerin büyük ölçüde tesiri vardır. Doğru cevap C’dir.

Mirza Fethali Ahundov 1857 yılından itibaren, fikri hayatının en büyük hadiselerinden birini teşkil eden “alfabe” meselesini gündeme taşıdı. Herkesin güçlük çekmeden kendi anadilinde okuyabilmesi için önce, uzun dönem Azerbaycan topraklarında kulla­nılmakta olan ve kanaatince okunması ve yazılması çok zor olan Arap harflerinin ıslah edilmesini önermiş, daha sonra tamamen Latin harflerine geçişi savunmuş­tur. Doğru cevap B’dir.

1887’den itibaren Bakü’de yeni Avrupa tarzında mektepler açılmaya başlandı. Bunlar halk arasında usul-i cedit mektepleri olarak adlandırılıyordu. Doğru cevap C’dir.

Kafkasya ve Azerbaycan’da usul-i cedit ile eği­tim yapan ilk mektep 1890’da Ordubad’da Mehmet Sıtkı Seferoğlu tarafından açıl­mıştır. Doğru cevap B’dir.

Üzeyir Bey Hacıbeyov (1885-1948) Azerbaycan’ın en önemli bestecisidir. Karabağ’da doğmuş, ilk ve orta öğrenimini doğduğu yerde yaptıktan sonra Tiflis’te Gori Öğretmen Okuluna (seminarya) girmiş ve 1904’de buradan mezun olmuştur. Bu okulda iken keman çalışmalarını ilerletmiş, pratik ve teorik dersler almıştır. İlk eseri olan Leyla ile Mecnun’u 1907’de yazmıştır. Üzeyir Hacıbeyov Azerbaycan’ın istiklali için mücadele edenlerle birlikte çalışmış, 1920’de Azerbaycan milli marşını bestelemiştir. Bu arada Hayat, İrşad, Terakki, Hakikat gibi gazetelerde yazıları çıkmıştır. Şeyh Senan, Rüstem ve Suhrap, Şah Abbas, Kerem ve Aslı gibi opera ile son yıllarda Türkiye’de de şöhret bulan Arşın Mal Alan gibi operetler onun tarafından yazmıştır. Doğru cevap D’dir.

Bir yardım cemiyeti (Hayır Cemiyeti) kurulması fikri ilk defa 1870’li yıllarda Ha­san Bey Zerdabi tarafından ortaya atılmıştır. Doğru cevap A’dır.

Geçen yüzyılın sonlarında Azerbaycan aydınlarından bazıları 1883’de Kırım’ın Bahçesaray şehrinde yayınlanan Tercüman gazetesinden de etkilenmişlerdi. Ga­zete Rusya’da yaşayan Türklerin bir anlamda gayr-i resmi organı hâline geldi. Gas­pıralı, Türk halklarının birleşmesinden bahsederken bunun siyasi faaliyetle birlik­te, ruh, dil ve kültür yönlerinden olması gerektiğini de belirtiyordu. Bunun için “dilde, fikirde, işte birlik” şiarı onun esas hareket alanını teşkil etmekteydi. Bu amaçla çok geniş bir coğrafyaya yayılan gazete bütün Türk halklarının anlayabi­leceği tek bir dilin yaratılması için çalıştı. Bu dilin esasını ise Osmanlıca meydana getirmekteydi.

Büyük Petro’nun (1672-1725) sıcak denizlere inme politikası dahilinde Kafkasya ve Azerbaycan ile Hazar Denizi de yakından ilgilendirmekteydi. Çünkü bu bölgeler Rusya sanayini dünya pazarları seviyesine yükseltecek bir maden niteliği taşıyordu. Ayrıca buraların fethi diğer bölgelerin de ele geçirilmesini kolaylaştıracaktı. Petro, Hazar Denizi’ne özel bir önem vermekte ve burayı askerî-stratejik yönden yeni topraklar ele geçirmenin teminatı olarak görmekteydi.

26 Temmuz 1723’de General M. A. Matyuşkin komutasındaki Rus orduları Bakü’yü ele geçirdi. Bundan sonra Rusya, Kafkasya’nın ele geçirilmesi yönündeki ilgisini sürekli canlı tuttu.

12 Ekim 1813’de Karabağ’ın Gülistan Köyü’nde Gülistan Antlaşması imzalandı. Buna göre, Erivan ve Nahçivan hanlıkları dışında Aras Nehri’nin kuzeyinde bulunan hanlıkların (Bakü, Şirvan, Şeki, Gence, Karabağ, Lenkeran, Kuba, Derbend) Rusya’ya katıldığı bildirildi.

12 Ekim 1813’de Karabağ’ın Gülistan Köyü’nde Gülistan Antlaşması imzalandı. Buna göre, Erivan ve Nahçivan hanlıkları dışında Aras Nehri’nin kuzeyinde bulunan hanlıkların (Bakü, Şirvan, Şeki, Gence, Karabağ, Lenkeran, Kuba, Derbend) Rusya’ya katıldığı bildirildi. 1826’da İran ordusu Azerbaycan’ın kuzeydeki topraklarına girdi. 1827’de General Paskeviç kumandasındaki Rus ordusu Tebriz, Marağa, Urmiye ve Erdebil’i işgal etti. 10 Şubat 1828’de Tebriz’in güneyindeki Türkmençay mevkiinde Azerbaycan’ı kuzey ve güney olmak üzere ikiye bölen Türkmençay Antlaşması imzalandı. Doğru cevap E’dir.

Çarlık Rusyası Azerbaycan’ı hakimiyeti altına aldıktan sonra milli kimliklere karşı bir siyaset yürütüldü.  Rusçanın hâkim dil olmasının ötesinde tamamını Azerbaycan Türklerinin oluşturduğu bölgelerdeki mahkemelere tayin edilen tercümanlar vasıtasıyla Rusça zorunlu hale geldi. Çarlık Rusyasının Azerbaycan Türklerine karşı diğer bir uygulaması, sınır boylarında bilhassa İran ve Osmanlı Devleti ile temasını yasaklamaktı. Onun için buralara Ermeni, Alman ve Rusya’dan Hahol ve Malakan gibi adlarla anılan göçmen köylülerinin yerleştirilmesi sağlandı. Doğru cevap C’dir.

Azerbaycan’da ilk milli uyanış hareketini başlatan Mehmet Ali Mirza Kazım Bey, Abbas Kuliağa Bakühanov oldu. Bu aydınlar tarafından temelleri atılan ve geniş toplum kitleleri tarafından desteklenen aydınlanma düşüncesi, XIX. yüzyılın sonlarına doğru milli bilincin oluşma sürecine önemli katkıda bulunmuştu. Doğru cevap C’dir.

Mirza Adıgüzel Bey, Mirza Cemal, Kerim Ağa Fateh, Seyid Abdül Hamid gibi şahsiyetler, yazdıkları tarih kitaplarıyla öne çıktılar. Hanlıklar devrinin tarihine hasredilen bu yazarların eserlerden farklı olarak Azerbaycan milli uyanış devrinin önemli şahsiyetlerden biri olan, Bakü hanlarından II. Mirza Mehmet Han’ın oğlu Abbas Kuliağa Bakühanov tarafından kaleme alınan Gülistan-ı İrem’in özel bir yeri vardır. Şirvan ve Dağıstan’ın umumi tarihini yazdığı bu Farsça eser, Azerbaycan tarihi açısından önemli bir kaynak niteliğine sahiptir. Doğru cevap B’dir.

1887’den itibaren Bakü’de yeni Avrupa tarzında mektepler açılmaya başlandı. Bunlar halk arasında usul-i cedit mektepleri olarak adlandırılıyordu. İlk teşebbüs aynı yıl Tiflis’de Aleksandr Enstitüsü’nü bitirip Bakü’ye dönen Sultan Mecid Ganizade ve Habib Bey Mahmudbeyov tarafından ileri sürülmüştü. Okulda ana dili ve Farsça ile birlikte Rusça da vardı. Bunun için de mektep “Russko-Tatarskaya Şkola” (Rus-Tatar Mektebi) olarak adlandırıldı. Haftada birkaç saat Türkçe dersleri veriliyordu. Kısa zaman içerisinde Azerbaycan’da kurulan Rus-Tatar okullarının sayısı bir hayli arttı. 1890’lı yıllara gelindiğinde Bakü, Elizavetpol ve Şamahı şehirlerinde birçok Rus-Tatar okulları açılmış bulunuyordu. Doğru cevap A’dır.

Hıristiyan kızlar için Marinski ve Kutsal Nina adında iki mektep daha açıldı. 1892’de belediye idaresi şaraphanelerin, şarap satan dükkânların dinî yapıların (cami, kilise ve mektep binalarından) 130 metre uzakta olması hakkında bir kanun çıkarttı. Şehirde Cemiyet-i Hayriye’nin birkaç mektebi mevcuttu. Belediye idaresi ile karşı karşıya bulunan Kutsal Nina Kız Mektebini, Rus Cemiyet-i Hayriyesi açtı. Bu mektepte kızlara orta eğitimle beraber çağdaş ilimler ve kültür dersleri de verilmekteydi. Azerbaycan’da toplam olarak 7 Mariya kız mektebi vardı ve buradaki 1827 kız öğrencinin 37’sini Azerbaycanlı kızlar teşkil ediyordu. Doğru cevap D’dir.

Azerbaycan’ın sosyal ve kültürel hayatında en mühim olaylardan birini basında yaşanan gelişmeler oluşturmaktadır. 1832’de Tiflis’te Tatar Haberleri gazetesi yayınlanmaya başladı. Tiflisskiye Vedomosti (Tiflis Haberleri) gazetesine ek olarak neşredilen bu gazetede esasen resmi belgeler yayınlanıyordu. 1840’lı yılların başında Tiflis’te Zakafkasskiy Vestnik (Kafkasya Ötesi Belleteni) gazetesine Azerbaycan Türkçesinde bir sayfa ilave edildi ve burada resmi belgeler basılmaya başlandı. 1850’in sonlarında ise Şamahı’da iki küçük matbaa faaliyet göstermekteydi. Doğru cevap B’dir.