XIX. YÜZYIL TÜRK DÜNYASI

Rusya’da 1905 yılında Japonya karşısında savaşın kaybedilmesi ile devrim başlamıştır.

1905 yılındaki Rus Devrimi sırasında öne çıkan bu üç liderde Abdürreşid İbrahim önderliğinde Rusya’daki Sünni ve Şiileri birleştirme ve Müslümanların haklarını garanti altına alma çabasıyla mücadele etmişlerdir

Müslümanlardaki bu hareketliliği gören Rus yetkililer, inisiyatifin aydınların eline geçmesini önlemek ve gelişmeleri denetimini elde tutmak amacıyla Müftülük aracılığıyla Müslümanları yönlendirmeye çalıştılar. Bakanlar Kurulu Başkanı, Orenburg Müftüsünü çağırarak ulemayı toplamasını ve Müslüman toplumun ihtiyaçlarını görüştükten sonra kendisine bir rapor halinde sunmasını istedi. Müftü Sultanev, Moskova, Kazan, Perm, Kasım, Tümen, Ufa, Said, Han Ordası, Verhval, Troitsk, Sterlitamak, Nokrat, Astrahan, Egerçi ve Çeşme ulemasını çağırdı. Müftülük tarihinde ilk defa yapılan bu toplantıya 39 din âliminin yanı sıra bazı hukukçular, fabrika sahipleri ve zenginler çağrıldı. 10-15 Nisan 1905 tarihleri arasında Ufa şehrinde yoğun katılımlı bir kurultay toplandı.

Toplantının başkanlığını İsmail Gaspıralı yürüttü. Kafkasya’da yayınlanan Hayat ve Kaspi gazetelerinin sahibi olan Ali Merdan Topçubaşı da toplantının şekillenmesinde önemli bir rol oynadı; onun sıcakkanlı ve samimi tavırları Kafkasya ve Tatar Müslümanlarını birbirine yaklaştırdı

Bu ilk kongrede Müslüman toplulukların birlikte hareket etmesi; eğitim yolunda çalışması; “umumi vatan işlerinde” Rusların ilerici aydın zümresi ve partisiyle birlikte iş görmesi kararlaştırıldı. Kurulması tasarlanan “İttifak” partisinin programı ve ayrıntılarının konuşulması sonraki kongreye bırakıldı. İsmail Gaspıralı, daha ilk kongrede ayrıntıya girilmesi taraftarı değildi. Çeşitli meselelerin ortaya konulup tartışılmasının ayrılıklara sebep olabileceğini, bu yüzden milli yararlar ve eğitim gibi genel kavramlar üzerinde mutabakat sağlanmasını yeterli görüyordu. “İttifak” örgütü kurulup her vilayette bunun şubeleri açılıp temsilcileri seçildikten sonra, teşkilatın programı ve diğer ayrıntıların görüşülmesinin daha uygun olacağını düşünüyordu

Yusuf Akçura, Kadet Partisinin kongresine katılarak İttifak’ın taleplerini iletti; parti programındaki bazı maddelerin Müslümanların ihtiyaçlarına uygun hale getirilmesini teklif etti. İstibdat yönetimi zamanlarında da Müslüman Tatarların din ve millet işlerinde bir tür özerkliklerinin olduğunu hatırlattıktan sonra, Müslümanların bu özerkliği genişletmek yönünde yoğun bir talepleri olduğunu belirtti. Parti programının ilk maddesinde örnek olarak anılan Yahudi ve Polonyalı milletlerle birlikte, Tatarlar, Özbekler ve Kazakların da zikredilmesini, Müslüman kadınlara da seçme hakkı tanınmasını ve Müslüman okullarında eğitimin ana dilde yapılmasını teklif etti. Kadet Partisi bu taleplerden çoğunu kabul etti. İlkokullarda eğitimin yerel halkın istediği dilde olması fikri kabul edilmekle birlikte, Rus diliyle eğitim hiç olmasın şeklindeki teklif kabul edilmedi

III. Rusya Müslümanları Kongresi’nde Ayaz İshakî ve Fuad Tuktar’ın başı çektiği solcu gençler de aktif bir rol oynadılar. Tañ Yuldızı (Tan Yıldızı) gazetesi etrafında örgütlenen ve Tañçılar olarak bilinen 20-30 kadar eğitimli ve ilerici gençten oluşan bu grup, usûl-i cedit derecesindeki terakkiyi yeterli görmüyor, daha çabuk ve daha büyük adımlarla ilerlemek istiyorlardı.

Kazan’daki Tañcılar hareketinin bir benzeri Kırım’da Genç Tatarlar adıyla ortaya çıktı. Onlar da Rus inkılâpçılarından etkilendiler; inkılâpçı eylemlere katıldılar. Rus istibdat rejimini devrim yoluyla devirmek yanlısıydılar. Liderlerinin çoğu Akmescit’teki Tatar Öğretmen Okulunda okumuşlardı. Bunlar arasında Hasan Sabri Ayvazov, Abdürreşid Mehdi ve Veli İbrahim gibi aydınlar ve yazarlar bulunmaktaydı. Karasubazar’da Vatan Hâdimi adında adlı gazete etrafında toplanan bu gençlerin lideri Abdürreşid Mehdi idi. 1906’da çıkmaya başlayan bu gazeteyi çekip çevirdi. Gazete yazarlarından Veli İbrahim, Kırımlıların milli hareketinde önemli bir rol oynadı. Gazetede Kırım’daki toprak meselesindeki haksızlıklar (Tatar köylülerinin topraksızlaştırılması) ele alındı, Tatarlarının ellerinden alınan hakların geri verilmesi talep edildi, mutaassıp Tatar uleması eleştirildi, Çarlık yönetimini tenkit eden yazılar yazıldı. Gazete 1908’de kapatıldı

Rusya’da Kazan Tatarcasıyla yayınlanan ilk gazete Kazan Muhbiri idi. Gazete, Kazan’ın soylu ailelerinden Avukat Seyitgerey Mirza Alkin ve Yusuf Akçura tarafından 29 Ekim 1905’te çıkarıldı. Gazeteyi çekip çeviren kişi Akçura idi.

Rusya Müslümanlarının milli ve dinî kimlikleri iç içe geçmişti; kendilerini tanımlarken Müslüman tabirini kullanmaktaydılar. III. Kongrenin zabıtlarında konuşulanlara bakıldığında Rusya Tatarları, Kazan Müslümanları ve daha sıklıkla Rusya Müslümanları tabirlerinin kullanılmakta olduğu görülür. Kongreler “Bütün Rusya Müslümanları” adı altında yapılmıştır. Türk kavimlerinden bahsedilirken çoğu kez “Kırım, Kafkas, Kazak, Türkistan Müslümanları” deniliyordu. TatarBaşkurtlar için ise İdil Boyu Müslümanları veya İç Rusya Müslümanları tabirleri kullanılıyordu. Aydınlar birlik fikrinden bahsettiklerinde Rusya’daki Müslüman kavimlerin birliğini kastediyorlardı. Yusuf Akçura: “Bizlere de milliyet esasına dayanan bir siyasi ittifak teşkil etmek lazımdır” derken “milliyet”ten etnik bir anlam kastetmiyordu. Zaten bundan hemen sonra söylediklerinden (milliyet-i İslamiye) bunu dinî anlamda kullandığı açıktır

Tatarlar, yüzyıllarca Hıristiyan yönetimi altında kimliklerini koruma mücadelesiyle bilenmiş olduklarından, yasal yollar içinde büyük bir kararlılıkla direnmekte ve mücadele etmekteydiler. Bunun yanında, hükümetin verdiği bazı hakları olabildiğince kendi yararlarına dönüştürdüler. II. Katerina’nın talimatıyla oluşturulan Orenburg Dinî İdaresi (Müftülüğü) bu mücadelenin ilginç bir örneğini oluşturmaktadır.

Rusya Müslümanlarının örgütlenmesinin ilk belirtileri 1890’a kadar götürülebilir.

Rusya Müslümanlarının asıl siyasi hareketleri 1904 yılı sonundan itibaren başladı.

Petersburg’a iletilen 30-40 dilekçenin içeriğine bakıldığında, Müslümanların istekleri şu noktalarda toplanmıştı: Müftünün halk tarafından ve belli bir süre için seçilmesi; mektep ve medrese işlerinin Müslümanların ellerine verilmesi; din görevlilerinin ve dinî öğrenim gören öğrencilerin askerlikten muaf tutulması; din ve basın özgürlüğü tanınması.

Rusya Müslümanlarının siyasi faaliyetlerini örgütleyen kişiler içinde Abdürreşid İbrahim öne çıkmaktadır. Siyasi deneyimi olmasa bile, büyük bir cesarete sahip olan bu zat, 1904 Eylülünde Rusların Zemstvo hareketi önderleriyle görüştü. Zemstvocular (mahalli yönetim yanlıları) yasal yollardan reformlar istemekteydiler.

II. Katerina döneminden XIX. yüzyılın ikinci yarısına kadar İslamiyet aleyhine bir
tavır sergilenmemişti. Kırım Savaşından sonra güç kazanan Slavcılık akımı ülkenin iç siyasetini de etkiledi. II. Aleksandr devrinde (1855- 1881) misyoner faaliyetleri
arttı. İslam karşıtı yayınlar çoğaldı. Basın ve yayın yoluyla yapılan bu saldırılar Müslüman halkta huzursuzluk yarattı. Fakat İslam uleması bu yayınlara karşılık verme hakkına sahip değildi.

Toplantının başkanlığını İsmail Gaspıralı yürüttü. Kafkasya’da yayınlanan Hayat ve Kaspi gazetelerinin sahibi olan Ali Merdan Topçubaşı da toplantının şekillenmesinde önemli bir rol oynadı; onun sıcakkanlı ve samimi tavırları Kafkasya ve Tatar Müslümanlarını birbirine yaklaştırdı.

III. Rusya Müslümanları Kongresi’nde Ayaz İshakî ve Fuad Tuktar’ın başı çektiği solcu gençler de aktif bir rol oynadılar.

Kültür, dil ve edebiyat konuları üzerinde yoğunlaşan Añ dergisi 1912-18 yılları arasında Kazan’ın seçkin edebiyatçıları ve ilim adamları tarafından çıkarıldı. Meşhur edebiyat tenkitçisi Alimcan İbrahimov, dil âlimi ve düşünür Cemaleddin Velidî ve edebiyat tarihçisi Ali Rahim burada yazdılar.

Rusya’da Meşrutiyet döneminin ilk seçimi 1906 Nisanında yapıldı. Seçilen mebuslardan 25’i Müslüman olup bunlardan 12’si Kazanlıydı; maddi ve kültür düzeylerinin yüksek olması sebebiyle, diğer Müslüman bölgelerine kıyasla Kazanlılar daha fazla vekil seçtirmişlerdi.