XIX. YÜZYIL TÜRK DÜNYASI

Kazan Üniversitesi 1804’te, Rusya’nın dördüncü üniversitesi olarak kuruldu. İlk kurulduğunda hocaların çoğu Alman kökenliydi. Şarkiyat Bölümünde Tatar ve İslam tarihi hakkında önemli araştırmalar yapıldı.

XIX. asrın sonunda Rusya’da birçok alanda ilerlemeler oldu. Rus orta sınıfı hızla yükseldi ve sanayiciler ön plana çıktı. Rus sanayisinin büyümesi 1890’larda olağanüstü arttı.

XIX. yüzyılın sonunda Tatarlar üzerindeki dinî baskılar arttı. Kilise gazetelerinde İslam-karşıtı propaganda şiddetlendi. Ortodoks misyoner N. İ. İlminski ve tutucu çevreler hükûmet politikasındaki etkilerini artırdılar. Orenburg Müslüman Dinî İdaresini Rusya için zararlı gören İlminski, bu kurumu ortadan kaldırmaya çalıştı. Kazan Üniversitesindeki Şarkiyat araştırmalarını misyonerlik amaçlarına hizmet ettirmek için uğraştı. Daha önce Müslüman okullarına pek müdahale etmeyen Rusya devleti, 1870’li yıllarda mektep ve medreseler üzerinde doğrudan denetim kurmaya çalıştı. Bu tarihten sonra açılan Müslüman okullarında Rusça öğretmek mecburi oldu.

Rusya Müslümanlarının yenileşme hareketi esas olarak şu beş ana kolda ilerledi. 1. Edebiyatta yenileşme, 2. Eğitim reformu, 3. Dilde birlik, 4. Müslüman kadınların özgürleşmesi,  5. Milli ve siyasi bilinçlenme.

Modern Tatar edebiyatının ve edebî dilinin öncüsü Kayyum Nâsırî'dir.

Musa akyiğitzade, 1886’da yayınladığı Hüsameddin Molla adlı romanında Kazan Türklerinin sosyal hayatını ele aldı. Geleneksel edebiyattan farklı olarak ilk defa Avrupa tarzında yazılan bu eserde bir mollanın maceralarını ve aşk hikayesini anlattı.

İsmail Gaspıralı Slavlık fikrinin karşısında durarak halkı tek bir dil ve inanç çatısında toplamayı amaçlamıştır.

Ceditçilik denen sosyal ve fikrî akım İsmail Gaspıralı’nın adıyla özdeşleşmiştir; bu
akımın başlatıcısı odur.

Gaspıralı, Osmanlı dilini, sadeleştirmek veya Türkleştirmek girişimlerinin olumlu bir sonuç vermediğini, dolayısıyla Osmanlı Türkçesinin Rusya Türklerine örnek oluşturamayacağını düşünüyordu. Onun öngördüğü dil, 1883’den beri Tercüman gazetesi aracılığıyla yaygınlaştırmaya çalıştığı Kırım Türkçesiydi. Osmanlı Türkçesine yakın olan Kırım Türkçesi, Kıpçak lehçesinden de unsurlar taşıması sebebiyle, bütün Türk lehçeleri arasında “orta” bir konumdaydı. Zaten coğrafî olarak da Kırım, Türk bölgeleri arasında ortada bulunuyordu.

Rusyalı Müslüman kadınların en güçlü ve uzun ömürlü yayın organı olan Süyüm Bike Dergisi'nin amaçları şunlardır: İçtimaî, iktisadî ve ahlakî yönden kadınların durumlarını iyileştirmek, kadınları her yönden himaye etmek, onları zamanın gidişinden haberdar etmek, kendi haklarının bilincine varmalarını sağlamak, gerçek İslam’ın kadınlara bakışını ortaya koymak, kadınlara eğitim konusunda yol açmak, gelişmiş toplumlarda kadınların kazanımlarını bildirmek, sağlık, çocuk terbiyesi, yeme-içme ve ev işleri gibi konularda kadınları bilgilendirmek.

Kazan Üniversitesi: 1804’te, Rusya’nın dördüncü üniversitesi olarak kuruldu. İlk kurulduğunda hocaların çoğu Alman kökenliydi. Şarkiyat Bölümünde Tatar ve İslam tarihi hakkında önemli araştırmalar yapıldı. Bu araştırmalar değişim yanlısı Tatar aydınların ilgisini çekti ve onların modern anlamda kendi tarihlerine yönelmesinde etkili oldu.

Nâsırî’nin geleceğe yönelik en önemli etkisi yerel Tatar lehçesinde yazmasıdır. Onun çağdaşları, kitaplarını Doğu Türkçesiyle (Çağatayca) veya Arapça olarak yazıyorlardı.

Ayaz İshakî, 1902’de Üç Kadınla Hayat adlı bir tiyatro eseri kaleme aldı. 1905’te sahneye konulan bu eser, İdil-Ural bölgesinde Tatar lehçesinde oynanan ilk tiyatro eseriydi.

Zâhir Bigi adlı bir Tatar mollası, Güzel Kız Hadiçe adlı romanı yayınladı. Tercüman gazetesini takip eden ve bir taraftan da Fransızcadan tercüme edilmiş romanları okuyan bu genç, konusunu Kazan’ın şehir hayatından alan bir roman daha yazdı. Günah-ı Kebâir adını taşıyan bu romanında medresedeki bozulmayı ve kadınların ezilmişliklerini ele aldı; okuyucuya ibretler sundu, öğütler verdi.

Ayaz İshakî, 1902’de Üç Kadınla Hayat adlı bir tiyatro eseri kaleme aldı. 1905’te sahneye konulan bu eser, İdil-Ural bölgesinde Tatar lehçesinde oynanan ilk tiyatro eseriydi.

Rusyalı Müslüman kadınların ilk defa kendilerini ifade etmeleri 1906’da Bahçesaray’da yayınlanan Âlem-i Nisvân dergisiyle oldu.

Ceditçilik denen sosyal ve fikrî akım Gaspıralı’nın adıyla özdeşleşmiştir; bu akımın başlatıcısı odur. Rusya Türklerinin fikrî, kültürel ve siyasî hareketleri onun çıkardığı Tercüman gazetesi ile başlar.

Nâsırî’nin yolunu izleyenlerden biri Kazanlı Ayaz İshakî’dir. O aynı zamanda Rusya’daki halkçılık akımından en çok etkilenen ve bunu Tatar edebiyatına taşıyan kişidir. Onun fikrî serüveni son derece ilginçtir. Kazan’da medrese eğitimi aldığı yıllarda en münâzir (tartışma ustası) talebe olarak ünlendi. İlk okuduğu eserler daha ziyade Osmanlı eserleriydi. Namık Kemal (1840-1888) ve Abdülhak Hamid’in (1852-1937) eserlerini okudu. Tatarların hayatını konu alan romanlar kaleme aldı. Tüccarlar, medrese softaları, hocalar ve köylülerin hayatını konu alan hikâye ve komediler yazdı. Medrese hayatını, çok iyi bildiğinden, bunları güzel bir şekilde tasvir etti; zamana ters düşen görenek ve alışkanlıkları acımasızca eleştirdi. İshakî, gençlik yıllarında halkçıların (narodniklerin) ve sosyalistlerin fikirlerine tutkuyla bağlandı. Sanatın sosyal bir faydaya hizmet etmesi, yüksek tabakalar için değil, halk için olması gerektiğine inandı. Halkçı edebiyatın toplumun yükselmesinde ne derece önemli rol oynadığına dikkati çekti: Bu edebiyat hürriyet ve ilerleme taraftarıydı; zayıf ve fakirlerin savunucusuydu; temel amacı ve ideali, halkın çıkarlarına hizmet etmekti. Halkçı edebiyat, toplumsal hayattaki eksiklikleri, haksızlıkları ortaya çıkarıyor, bunların giderilmesi için çareler arıyor, okumuş kesimi ve gençleri halka hizmet etmeye davet ediyordu. Bu akımın etkisine kapılan binlerce üniversite öğrencisi, öğretim üyesi, doktor, köylere dağıldı, halka faydalı olmak için seferber oldular. Halkçılık akımından etkilenen Tatar gençleri, ulemanın Buhara’dan getirdiği eğitim sistemini beğenmiyor, toplumun devamı ve ilerlemesi için yeterli görmüyorlardı

Ortadoğu’daki reformcu İslamcılarla olan temaslar da Rusya Türkleri arasında kadın hakları konusundaki duyarlılığı arttırdı. Mısırlı reformist Kâsım Emin’in (1865-1908) fikirleri genç Tatar aydınlarca derhal benimsendi. Onun 1899’da yayınladığı Tahrîrü’l-Mer’e [Kadının Özgürleştirilmesi] adlı kitabı çok geçmeden Kazan Türkçesine çevrildi.

Ceditçilik denen sosyal ve fikrî akım Gaspıralı’nın adıyla özdeşleşmiştir; bu akımın başlatıcısı odur.