XIX. YÜZYIL TÜRK DÜNYASI

Kazan Üniversitesi, 1804’te, Rusya’nın dördüncü üniversitesi olarak kuruldu.Doğru cevap ''D'' şıkkıdır.

Rusça dersini okutacak öğretmenler yetiştirmek için 1876’da Kazan’da Öğretmen
Okulu (Uçitel’skaya Şkola) açıldı.Doğru cevap ''B'' şıkkıdır.

1890’da yapılan bir düzenlemeyle imamların Rus dilini bilmesi zorunluluğu getirildi.

Avrupa medeniyetiyle olan temas sonucunda ortaya çıkan modern Tatar edebiyatının öncüsü olarak Kayyum Nâsırî gösterilir.Doğru cevap ''C'' şıkkıdır.

Nâsırî’nin geleceğe yönelik en önemli etkisi yerel Tatar lehçesinde yazmasıdır.Doğru cevap ''B'' şıkkıdır.

Yeni nesil içinde roman tarzında ilk eseri yazan Musa Akyiğitzade’dir.Doğru cevap ''A'' şıkkıdır.

1880’lerden itibaren kültür faaliyetleriyle öne çıkan İsmail Gaspıralı, Rusya Türkleri arasında dünyevi modernleşmenin öncüsü oldu.Doğru cevap ''A'' şıkkıdır.

Özellikle 1890’lardan itibaren, yeni usulde eğitim taraftarı ile eski usûlü (usûl-i kadim) muhafazadan yana olanlar arasındaki bu çatışma giderek arttı.Doğru cevap ''E'' şıkkıdırç

Gaspıralı’ya göre Rusya Türkleri için en büyük sorun, yerel Türk şiveleri arasındaki farklılıklardı. Doğru cevap ''C'' şıkkıdır.

Rusyalı Müslüman kadınların ilk defa kendilerini ifade etmeleri 1906’da Bahçesaray’da yayınlanan Âlem-i Nisvân dergisiyle oldu.Doğru cevap ''A'' şıkkıdır.

Rusya Müslümanlarının yenileşme hareketi esas olarak şu beş ana kolda ilerledi. 1. Edebiyatta yenileşme 2. Eğitim reformu 3. Dilde birlik 4. Müslüman kadınların özgürleşmesi 5. Milli ve siyasi bilinçlenme.

Yeni nesil yazarlar içinde roman tarzında ilk eseri yazan Musa Akyiğitzade’dir. Penza’daki Rus gimnazyasında (lisesinde) okuyan yazar, 1886’da yayınladığı Hüsameddin Molla adlı romanında Kazan Türklerinin sosyal hayatını ele aldı. Geleneksel edebiyattan farklı olarak ilk defa Avrupa tarzında yazılan bu eserde bir mollanın maceralarını ve aşk hikayesini anlattı.

Ayaz İshakî, 1902’de Üç Kadınla Hayat adlı bir tiyatro eseri kaleme aldı. 1905’te sahneye konulan bu eser, İdil-Ural bölgesinde Tatar lehçesinde oynanan ilk tiyatro eseriydi.

Rusya Türklerinin en büyük lideri Kırımlı İsmail Gaspıralı'dır (Gasprinski) (1851- 1914). Rusya Türklerinin fikrî, kültürel ve siyasî hareketleri onun çıkardığı Tercüman gazetesi ile başlar.

“Usûl-i cedit” denilen öğretim metodunun kuralları şunlardı: Mektebe talebe kabul edilmesi senede iki defa olup her zaman talebe kabul edilmiyordu. Her çocuğa ayrı ders gösterilmeyip okul üç-dört sınıfa ayrılıyor, öğrencilerin hepsine birden ders veriliyordu. Okuma bilmeyen talebeye elifba birden gösterilmiyor, önce kolay hecelerden başlanıyordu. Okuma-yazma Türk dilindeydi. Çocuklara vurmak, dövmek, bağırmak yerine okul çocuğa sevdirilmeye çalışılıyordu. Okuma-yazma öğrenen öğrenci, temel dinî bilgiler (ilmihal), hesap, güzel yazı ve kompozisyon derslerine başlıyordu. Yılda bir kez büyük sınav yapılıyor, bir yıllık ilerleme ölçülüyordu.

Gaspıralı, iddia edildiği gibi, değişik Türk boylarının dillerini birleştirmekten söz etmiyordu. O, aydınların kendi aralarında anlaşabilecekleri ortak bir yazı dili oluşturulmasından bahsediyordu. Ayrıca, yine sanıldığının aksine, Gaspıralı İstanbul Türkçesini örnek almak fikrinde değildi; bunu bizzat kendi ifadelerinden öğreniyoruz. Osmanlı Türkçesinin diğer Türk lehçelerine göre işlenmiş ve edebiyatı diğerlerine göre zengin ve ilerlemiş olduğu ve bu sebeple Türk kavimleri arasında yayılacağı görüşünde değildi. Aksine, Osmanlı şivesinin öz Türkçeden oldukça uzaklaşmış, Arapça, Farsça ve diğer dillerden kelimelerle dolmuş olduğunu ve Türk şivelerinin en zoru hâline geldiğini düşünüyordu. Arap alfabesinin değiştirilip Latin alfabesinin alınması fikrine karşı Gaspıralı muhafazakâr bir tutum benimsedi; bu fikri ileri sürenlere karşı yazılar yazdı.

1893 yılında Türkistan’a seyahat eden ve kadınlar konusunda duyarlı olan Tatar aydını Muhammed Zâhir Bigi, Türkmenler arasında dolaşırken Türkmen kadınlarının diğer Müslüman kadınlara kıyasla serbest olduklarını, Türkmenlerin kadın meselesinde Avrupa’dan bile ileri durumda olduklarını yazıyordu. Onun anlattığına göre, Türkmen kadınları yüzlerini örtmüyor, erkeklerle aynı mekânda oturuyorlardı; hemen her işte onların görüşlerine başvuruluyordu. Önemli toplantılarda topluluğun yarısı Türkmen kadınlardan oluşuyordu; böylece, erkeklerin söz ve fikirleriyle kadınların söz ve fikirleri dengeleniyordu.

Rusyalı Müslüman kadınların ilk defa kendilerini ifade etmeleri 1906’da Bahçesaray’da yayınlanan Âlem-i Nisvân dergisiyle oldu. Dergi, Gaspıralı’nın kızı Şefika Hanım’ın editörlüğünde, Tercüman gazetesinin ilavesi olarak çıktı. Sayfalarını neredeyse tamamen kadın ve aile konularına ayıran bu dergi, ileri ülkelerde kadınların yeni kazanımları, eğitim sorunları, kadın ve kızların uğradıkları haksızlıklar, kızların küçük yaşta evlendirilmeleri, evlenirken rızalarının alınmaması gibi konuları gündemine taşıdı.

Avrupa medeniyetiyle olan temas sonucunda ortaya çıkan modern Tatar edebiyatının öncüsü olarak Kayyum Nâsırî gösterilir. Onu Tatar aydınlanmasının başlatıcısı olarak kabul edenler de vardır. Nâsırî geleneksel medrese eğitimi almış olmakla birlikte, onun yolu muhafazakâr ve reformcu ulemanın yolundan başkaydı. Reformcu ulema medrese kurmak ve halkı cami minberinden aydınlatmak yolunu seçmişken, Nâsırî hiçbir geleneksel kayda bağlı olmaksızın, bağımsız bir yazar olarak hareket etti.

1855 yılından itibaren kitap yayınlamaya başlayan Nâsırî’nin en bariz özelliği, sürekli olarak yazması ve yazdıklarını binbir güçlükle de olsa yayınlamasıdır. Popüler bilimsel eserlerin yanında, halk hikâyeleri ve efsanelerini topladı. Rusça eserler aracılığıyla tanıdığı Avrupa kültürü ve hayatındaki gelişmelerden Tatarları haberdar etmeye çalıştı. Kazan Tatarcasıyla salnameler ve küçük risaleler yazıp yayınladı. Yayınladıklarının ilgi çekip çekmediğine bakmaksızın yazdı. Bu yönüyle Osmanlı Türklerinden Ahmed Midhat Efendi’ye benzetilir.