XIX. YÜZYIL TÜRK DÜNYASI

Selefiyeci akımdan çok fazla etkilenen Rızaeddin b. Fahreddin, toplumların ilerlemeleri veya gerilemelerini dayandıkları inancın sağlamlığına bağlıyordu. Ona göre, İslam milletlerinin geri kalmasının sebebi, son asırlarda İslam dünyasında din anlayışının özünden sapması, yani akidenin bozulmasıydı. Eğer Müslümanlar tekrar eski güçlerine erişmek istiyorlarsa, İslam’ı selefin anladığı yolda anlamaya çalışmalıydılar. Doğru cevap E’dir.

Dinî ıslahçılar arasında tasavvufa uzak duran, hatta onun aleyhinde bulunanlar da vardı. Bunlar arasında Ufa’lı bir mollanın oğlu olan Ziyaeddin Kemalî’yi zikretmek gerekir. Kemalî, Kahire’de meşhur din bilgini ve reformist Muhammed Abduh’tan ders aldı. Sosyoloji, fikir tarihi ve felsefe konularında yazılanları Arapça tercümelerinden okudu. İslam öğretilerini müspet ilimlerin son zamanlardaki verileri ile uzlaştırmaya, ilmin ve felsefenin ortaya koyduğu her hakikatin Kur’an’da olduğunu ispata çalıştı. Medine ve Kahire’deki tahsilinden sonra Rusya’ya döndü ve Ufa şehrindeki Osmaniye medresesinde muallim oldu. 1906’dan sonra ise Ufa’daki Âliye Medresesinin baş müderrisi ve imamı oldu. Kur’an’ı Tatar diline çevirdiyse de tercümenin yayınlanmasına izin verilmedi. Doğru cevap B’dir.

İslam uleması arasında ilahiyat tartışmaları sürerken XIX. yüzyılın ikinci yarısında Rusya’da önemli sosyal değişiklikler yaşanmaktaydı. Özellikle, 1860’lardan sonra Rus üniversitelerinde okuyan Müslüman talebelerin, Rus okullarında ders veren Tatar muallimlerin ve Ruslarla yakınlık kuran ulemanın sayısı artmaktaydı. Müslüman soylularının ve tüccarlarının çocukları Rus okullarında okuyarak Batı medeniyeti ile temasa geldiler. Rus dili ve edebiyatının onlar arasında yayılması ve Batı’yla olan temasın artması sonucunda yerel aydınlar arasında seküler reformculuk yaygınlaştı. Doğru cevap A’dır.

Abdurrahim Otuz İmenî, kuzey kutbuna yakın bölgelerde Cuma ve Bayram namazlarının kılınamayacağı görüşündeydi. Bu görüş onun şakirtleri ve bazı imamlar arasında yayıldı; onu takip eden imamlar bu yüzden görevlerinden alındılar. Onun bir başka düşüncesine göre, kısa gecelerde vakit girmediği için yatsı namazının kılınması doğru değildi. Onun bu sözü Samara, Ufa ve Kazan vilayetlerinin birçok yerinde meşhur oldu. En çok da bu iddiasıyla ünlendi. İmamlar, müderrisler, hatta bazı tarikat şeyhleri bu söze göre amel etmeye başlayıp yatsı namazını terk ettiler.

Şihâbüddin Mercanî 1876’da Rus hükûmeti tarafından açılan Tatar Muallim Mektebinde (Rusçası: Tatarskaya Uçitel’skaya Şkola) din dersi muallimi olarak ders verme teklifini kabul etti. O zaman bir mollanın Rus okulunda ders vermesi düşünülemeyecek bir işti; dostları bile bu durumu yadırgadılar. Ona muhalif olan mollalar bu tepkinin artmasına sebep oldular; onun Rus misyonerlerle birlikte çalıştığını ve Müslüman mekteplerine Rusça dersinin konulmasının baş sebebi olduğunu ileri sürdüler.

Zeynullah Resulî’nin müritlerinden olan Âlimcan Barudî (1857-1921), Tatar eğitim reformu hareketinde ayrı bir yere sahiptir. 7 yıl eğitim aldığı Buhara medreselerinde birçok kusur görmekle beraber, burada ilme ve ilim adamlarına gösterilen saygı ve halkın sade yaşayışı onda olumlu izlenimler bıraktı. Kazan’a döndüğünde Muhammediye Medresesi adıyla ünlenen bir okul açtı. Medresesinde Buhara’dakinden oldukça farklı bir program uyguladı. İhmal edildiğini düşündüğü Kur’an, Hadis ve İslam tarihi derslerine ağırlık verdi. Doğa bilimleri, matematik, tarih ve coğrafya derslerini medrese müfredatına dâhil etti.

Tasavvufa uzak duran, hatta onun aleyhinde bulunan Ziyaeddin Kemalî Kahire’de meşhur din bilgini ve reformist Muhammed Abduh’tan ders aldı. Sosyoloji, fikir tarihi ve felsefe konularında yazılanları Arapça tercümelerinden okudu. Kur’an’ı Tatar diline çevirdiyse de tercümenin yayınlanmasına izin verilmedi.

XIX. yüzyılın son çeyreğinde dinî konulara değil, seküler ilgilere sahip olan ve Batı’yı daha iyi tanıyan bir aydınlar grubu ortaya çıktı. Bu grubun önde gelen temsilcileri olarak, İsmail Gaspıralı, Yusuf Akçura, Zeki Velidi (Togan) ve Sadri Maksudi sayılabilir.

XIX. asırda Tatar-Başkurtların fikir hayatı ve medeniyeti büyük ölçüde Buhara Hanlığının etkisi altındaydı. Tatarlar teknoloji, ticaret ve eğitim alanlarında değişim olgusunu yaşarlarken, bir taraftan da geleneksel bir toplum olma özelliğini sürdürüyorlardı. Tatar edebiyatı daha ziyade tasavvufun tesiri altındaydı; tanınmış Tatar yazarları ve şahsiyetleri, şu veya bu şekilde tasavvufla alakası olan kişilerdi. En büyük toplumsal güç ulemanın elindeydi; din ve eğitim işlerinin idaresi onların elindeydi.

Rusya yönetiminde yaşayan Türk topluluklarının sosyal ve kültürel hayatlarında açık farklılıklar vardı; bazıları hala göçebe halinde yaşadıkları halde, bazıları medeni hayatın en yüksek basamaklarına kadar ilerlemişlerdi. Bu kavimler değişik zamanlarda Rus istilasına uğradılar. XVI. yüzyıldan beri Rus hakimiyetinde yaşayan bölgeler (İdil boyu) ile Türkistan’ın kuzeyindeki Kazak bozkırları, güneydeki Türkmen ülkesi ve vassal olarak hayatını sürdüren bölgeler (Buhara, Hive hanlıkları) arasında önemli medeni farklar mevcuttu. Öncekiler kapitalizm öncesi, hatta kapitalist gelişme aşamasına erişmişken, diğerlerinin çoğu hâlâ göçebe ve kabilevi bir hayat tarzını sürdürmekteydiler. Kazan’da ve Bakü’de ticaret burjuvazisi yükselmekteydi. Türkistan’da ise Rusların yeni ele geçirdikleri topraklar hâlâ feodal veya feodal-öncesi aşamadaydı. Türkistan’ın göçebe halkları (Kazaklar, Kırgızlar, Karakalpaklar, Türkmenler ve Özbeklerin bir kısmı) kabilevi yapılarını sürdürmekteyken, Özbekler ve Fars dilli Tacikler yerleşik bir hayat sürmekteydiler. Doğru cevap A'dır.

Başkurtlar: Kazan Tatarlarına komşu olan Başkurtlar, Urallar ile Orta İdil arasında, Ufa, Vyatka, Perm ve Orenburg yönetimi sınırları içinde yaşamaktaydılar. Onların bu dönemdeki nüfusu 757 bin kadardı. Dil ve edebiyat bakımından Tatarların etkisi altındaydılar; kendi dillerine çok yakın olan Tatar edebi dilini kullanıyorlardı. Ancak, Tatarlara göre oldukça farklı bir hayat tarzına sahiptiler. Büyük bir kısmı göçebe vaziyette olup kabile yapıları oldukça güçlüydü. Edebiyatlarında kahramanlık, sevgi ve halk şiiri çok gelişmişti. XX. yüzyılın başında ayrı bir Başkurt edebi dili şekillenmeye başladı. Buna göre doğru cevap D'dir.

En azından XIV. yüzyıldan beri kendi edebi dillerini kullanmakta olan Türkmenler, XV. yüzyılda Çağatay edebi dilinin etkisi altına girdiler. Bu durum birkaç asır devam etti. XVIII.-XIX. yüzyılda Türkmen edebi dili yeniden canlandı ve 1917 Ekim Devrimine kadar devam etti. Sovyet döneminde ise Teke ve Yomud şivelerine dayanan yeni bir Türkmen edebi dili oluşturuldu. Doğru cevap E'dir.

Rusya Türkleri içinde ilk defa Rus hakimiyetine düşen, medeni uyanışları yüz yıldan fazla bir zaman önce gerçekleşen, diğer Türk toplulukları arasında medeni öncülük rolünü üslenen Kazan Tatarlarıdır. Doğru cevap B'dir.

Kazan Hanlığı’nın düşmesi önemli sonuçlara yol açtı. İdil boyunda VI. yüzyıldan beri devam eden Türk hâkimiyeti son buldu. Rusların Hazar sahillerine, Kafkasya’ya ve doğuya doğru yayılmasının önü açılmış oldu. Rusya Kazak bozkırlarına ve Sibirya’ya doğru ilerleme imkanı buldu. Bu yüzyılın son çeyreğinde Rus-Kazakları (Kozaklar) doğuya doğru ilerleyerek Sibir Hanlığını ele geçirdiler. 1556’da Astrahan Hanlığı’nın da Ruslar eline geçmesiyle Rusya ve Osmanlı devletleri sınırdaş oldular. Türkistanlı hacıların geçiş güzergahı olan Astrahan yolu tıkandı. Türkistan hanlıkları bu yolu yeniden açabilmek için Rus hükümdarına başvurmak zorunda kaldılar.

Kazan’ı ve Astrahan’ı ele geçiren Rus Devleti, önemli bir yabancı unsuru bünyesine katmış oldu. Böylelikle Rusya yeni tebaalar edindi ve imparatorluk olma yoluna girdi. Daha önce yabancı tebaası olmayan Rus devletinin Müslüman tebaaya karşı siyaseti onları din değiştirmeye zorlama şeklinde oldu. Tatarlar, iki yüz seneden fazla ağır bir baskı altında kaldılar. Rus Devleti, bu süre içinde onları baskı yoluyla Hıristiyanlaştırmaya çalıştı. Bu baskılar Tatarları pasif direnişe ve İslam dinine daha sıkı sarılmaya yöneltti. Doğru cevap C'dir.

İslam ilahiyatını “rasyonalist” esaslara göre sorgulayan biri olarak sunulan şahsiyet, Molla Ebunnasr Kursavî’dir (1776-1812). Bazı araştırmacıların onu “dogmaları sarsan”, “geleneksel otoritelere karşı çıkan”, “yenilikçi” veya “Ceditçi” olarak sunmaları bir yanılgıdır. Aynı şekilde onunla tartışmaya giren ulemayı da “mutaassıp” olarak nitelemek hatadır. Tatar dinî reform düşüncesinin babası sayılan Kursavî “yeni” bir şey ileri sürmüyordu; sadece İslam düşünce tarihinde olagelen bazı ilahiyat tartışmalarını yeniden gündeme getiriyordu. Buhara medreselerinde dinî bilimler çerçevesinde okutulan kelâm konularını Yunan felsefesinin etkileri olarak görüyor ve İslamın bu gibi etkilerden arındırılıp ilk dönemdeki (selef zamanındaki) sadeliğine döndürülmesi gerektiğini savunuyordu. Kursavî’nin reformist sufilerden, özellikle Hindistan’daki Nakşibendî tarikatına mensup Ahmed Sirhindî’nin (İmam-ı Rabbani) fikirlerinden etkilendiği anlaşılmaktadır. Buhara’daki medrese eğitimi sırasında tanıştığı Nakşibendi şeyhi Niyazkulu Türkmanî’nin sohbetlerinde bulunduğu sırada bu fikirlerle tanışmış olmalıdır.

Kursavî’nin fikrî oluşumu şöyledir: Meçkere medresesindeki tahsili sırasında yetenekli olduğunu gösterdi. Bazı konularda hocasının söyledikleri ile yetinmedi. Bu dönemde ilim merkezi ve kültür kaynağı olarak kabul edilen Buhara şehrine gitti. Orada çok revaçta olan kelâm ilmiyle uğraştı; bu konuda son derece iyi yetişti; hocalarını bile geride bıraktı. Fakat bir noktadan sonra, bütün bu öğrendiklerinin dinî açıdan ne işe yarayacağı konusunda kendini sorguladı. İlim adına biriktirdiği şeylerin birtakım zanlardan ve Yunan felsefesinin uzantılarından ibaret olduğu kanaatine varıp pişmanlık duydu. Yunan felsefesi yerine iman düşüncesine (hikmet-i imaniye) yönelmeye karar verdi. Kitap ve Hadis konularını araştırmaya başladı ve giderek bu ilimlerde ustalık kazandı. Büyük tefsir ve hadis âlimlerinin, tasavvuf ehlinin eserlerini inceledi. Buhara’nın tanınmış şeyhlerinden Niyazkulu Türkmanî’ye bağlandı ve dört yıl onun sohbetlerinde bulundu. Bundan sonra yazmakla ve talebe yetiştirmekle meşgul oldu. Eserlerinde içtihat kapısının açılmasını savundu; taklidi reddetti. Doğru cevap B'dir.

XIX. asırda Kazan Tatarları arasında güçlü bir dinî reform hareketi ortaya çıktı. İlahiyat konularında fikir yürütme becerisine sahip olan Tatar uleması, İslam dünyasından gelen öze dönüşçü eğilimlerin de etkisiyle reformist bir söylem geliştirdi. Reformcular, geri kalmışlıktan kurtulmanın çarelerini İslam’ın özüne dönmede ve yabancı tesirlerden arınmada görüyorlardı. Doğru cevap E'dir.

Mercânî’nin eleştirdiği konu medrese eğitiminin temelini oluşturan mantık ve kelâm dersleriydi. Kelâma karşı çıkıyordu çünkü kelâmcıların Grek felsefesinin karmaşık konularını taşımak suretiyle İslam dininin ilk dönemindeki saflığını karmaşık felsefî nazariyelerle bulandırdıklarını düşünüyordu. Medreselerde kelâm konularına ve onu anlamak için lazım gelen mantık derslerine ağırlık verilmesi neticesinde talebenin gerçek İslami ilimlerden (Kur’an ve Hadis
eksenli eğitimden) uzaklaştığı kanaatindeydi. Talebenin yıllarını harcayan ve pratikte hiçbir faydası olmayan kelâm tartışmalarının eğitimi etkisiz kıldığı görüşündeydi. Doğru cevap A'dır.

Dinî reformcular içinde en çok yazanı ve en ağır başlısı Rızaeddin b. Fahreddin’dir (1858-1936). Din âlimi olmasının yanında, bir tarihçi, gazeteci, biyografi yazarı ve pedagogdur. Çalışkanlığı ve kendi kendini disipline etme yeteneği ile öne çıktı. Diğer reformcu âlimlerin aksine çok az seyahat etti; Buhara’ya bile gitmedi. Kendi ifadesiyle, ilme büyük sevgi ve istidadı olmasa ve kendi kendini yetiştirmeseydi belki köy imamlığından öteye geçemeyecekti.

Onun fikrî oluşumuna etki eden iki unsurdan biri Tercüman gazetesidir. Daha medrese yıllarında tanıdığı bu gazete sayesinde edebiyattan ve dünyada olup biteni takip etmekten lezzet almaya başladı. Dilde Türkçülük yolunu seçmesi ve Türk kavimlerinin birliği ülküsüne bağlanması bu sayede oldu. İsmail Gaspıralı’nın ortaya koyduğu yeni metotla (usûl-i cedîde) eğitimi daima destekledi; Müslüman kadınların özgürleştirilmesi fikrine büyük bir duyarlılık gösterdi. Doğru cevap D'dir.

Dinî ıslahçılar arasında tasavvufa uzak duran, hatta onun aleyhinde bulunanlar da vardı. Bunlar arasında Ufa’lı bir mollanın oğlu olan Ziyaeddin Kemalî’yi (1873-1942) zikretmek gerekir. Kemalî, Kahire’de meşhur din bilgini ve reformist Muhammed Abduh’tan ders aldı. Sosyoloji, fikir tarihi ve felsefe konularında yazılanları Arapça tercümelerinden okudu. İslam öğretilerini müspet ilimlerin son zamanlardaki verileri ile uzlaştırmaya, ilmin ve felsefenin ortaya koyduğu her hakikatin Kur’an’da olduğunu ispata çalıştı. Doğru cevap C'dir.