XIX. YÜZYIL TÜRK DÜNYASI

Sibirya, Kazak bozkırları ve Türkistan’a kadar geniş bir coğrafyaya dağılanlara Kazan Tatarları deniliyordu.Doğru cevap ''A'' şıkkıdır.

Kırım’ın iç kesimlerindeki “Çöl Tatarları” denilen halkın kullandığı lehçe kıpçak lehçesidir.Doğru cevap ''C'' şıkkıdır.

Kazan Tatarlarına komşu olan Başkurtlar, Urallar ile Orta İdil arasında, Ufa, Vyatka, Perm ve Orenburg yönetimi sınırları içinde yaşamaktaydılar.Doğru cevap ''E'' şıkkıdır.

Tatarların 1908’deki nüfusları 150 bin kadardı.Doğru cevap ''B'' şıkkıdır.

Kazak-Kırgızların 1897’deki nüfusu 4 milyon 285 bin idi.Doğru cevap ''B'' şıkkıdır.

Türkistan’ın yerleşik ahalisi Türk kökenli Özbeklerden ve İranî Taciklerden oluşuyordu.Doğru cevap ''A'' şıkkıdır.

Hıristiyan Ruslar, 240 yıl boyunca “Tatarların” (Altın Orda Devletinin) hâkimiyeti altında yaşadılar.Doğru cevap ''C'' şıkkıdır.

Üstün savaşçı özelliklere sahip olan Başkurtlar, Moğol istilası sırasında Batu Han ordularında hizmet ettiler.Doğru cevap ''A'' şıkkıdır.

Tatar reform hareketinin başlatıcısı olarak Abdurrahim Otuz İmenî’yi (1754-1836) göstermekte ve onu “içtihat kapısının açık olduğunu savunan ilk sosyal refomcu” olarak nitelemektedirler.Doğru cevap ''A'' şıkkıdır.

XIX. yüzyıl Türkistan topraklarında 5 büyük topluluk yaşamaktaydı: Özbekler, Kazaklar, Kırgızlar, Türkmenler ve Karakalpaklar.

XVIII. yüzyılın sonunda Rus hükümeti siyasetini değiştirdi ve Tatarlara karşı uzlaşma ve yumuşama siyaseti izlemeye başladı. II. Katerina (1762-1796) Tatarların Doğu Avrupa ve Batı Sibirya Müslümanlarını kapsayan bir Müslüman Dinî İdaresi kurmalarına izin verdi. Ayrıca, Başkurtlar, Salavat Yolay’ın önderliğinde Pugaçev isyanına yoğun bir şekilde katıldılar ve Rusya devletini epeyce uğraştırdılar. Çariçe II. Katerina’nın Müslüman tebaasına karşı yumuşama siyaseti izlemesinde bu isyanın etkili olduğu söylenir.

Rus yetkililer, İslamlaşma ve Tatarlaşmanın önüne geçebilmek için tedbir almaya başladılar. Söz konusu tedbirlerden biri, geleneksel Tatar eğitim müesseselerine müdahale etmeyip onları ortaçağın karanlıklarında bırakmak, buna karşılık Rus olmayan halklar arasında Hıristiyanlığı ve modern eğitimi yaymak için ne lazımsa yapmaktı. Diğer bir tedbir ise, sadece adı Hıristiyan olan gruplar arasında dinî eğitimi arttırmak ve onların eğitim seviyesini yükseltmekti.

Tarikatlar Tatar halkı arasında çok güçlü bir etkiye sahipti. Kadirî tarikatı daha Bulgar Devleti zamanında Orta İdil Müslümanları arasında yayılmıştı. XIV. ve XV. yüzyıllarda Türkistan’dan gelen Yesevî tarikatı Tatarlar arasında yer buldu. Bundan bir asır kadar sonra, Buhara taraflarından gelen Nakşibendîlik, bölgeye güçlü bir şekilde nüfûz ederek ve diğer tarikatları kendi içinde eriterek, XIX. asırda ve XX. yüzyıl başında en etkili ve yaygın tarikat olarak ortaya çıktı

Türkistan’ın yerleşik ahalisi Türk kökenli Özbeklerden ve İranî Taciklerden oluşuyordu. Fakat bu dönemde yerel halk kendini etnik olarak değil, daha ziyade “Müslüman” olarak veya bulundukları şehir veya bölgeye olan aidiyetle tanımlıyorlardı. Doğru cevap D’dir.

En azından XIV. yüzyıldan beri kendi edebî dillerini kullanmakta olan Türkmenler, XV. yüzyılda Çağatay edebî dilinin etkisi altına girdiler. Bu durum birkaç asır devam etti. XVIII.-XIX. yüzyılda Türkmen edebî dili yeniden canlandı ve 1917 Ekim Devrimine kadar devam etti. Sovyet döneminde ise Teke ve Yomud şivelerine dayanan yeni bir Türkmen edebî dili oluşturuldu.  Doğru cevap C’dir.

1552’de Kazan Hanlığı Ruslar eline düştü. Kazan Hanlığı’nın düşmesi önemli sonuçlara yol açtı. İdil boyunda VI. yüzyıldan beri devam eden Türk hâkimiyeti son buldu. Rusların Hazar sahillerine, Kafkasya’ya ve doğuya doğru yayılmasının önü açılmış oldu. Rusya Kazak bozkırlarına ve Sibirya’ya doğru ilerleme imkânı buldu. Bu yüzyılın son çeyreğinde Rus-Kazakları (Kozaklar) doğuya doğru ilerleyerek Sibir Hanlığını ele geçirdiler. 1556’da Astrahan Hanlığı’nın da Ruslar eline geçmesiyle Rusya ve Osmanlı devletleri sınırdaş oldular. Türkistanlı hacıların geçiş güzergâhı olan Astrahan yolu tıkandı. Türkistan hanlıkları bu yolu yeniden açabilmek için Rus hükümdarına başvurmak zorunda kaldılar. Kazan’ı ve Astrahan’ı ele geçiren Rus Devleti, önemli bir yabancı unsuru bünyesine katmış oldu. Böylelikle Rusya yeni tebaalar edindi ve imparatorluk olma yoluna girdi. Rus Devleti, bu süre içinde Tatarları baskı yoluyla Hıristiyanlaştırmaya çalıştı. Bu baskılar Tatarları pasif direnişe ve İslam dinine daha sıkı sarılmaya yöneltti. Doğru cevap E’dir.

Tarikatlar, Tatar halkı arasında çok güçlü bir etkiye sahipti. Kadirî tarikatı daha Bulgar Devleti zamanında Orta İdil Müslümanları arasında yayılmıştı. XIV. ve XV. yüzyıllarda Türkistan’dan gelen Yesevî tarikatı Tatarlar arasında yer buldu. Bundan bir asır kadar sonra, Buhara taraflarından gelen Nakşibendîlik, bölgeye güçlü bir şekilde nüfûz ederek ve diğer tarikatları kendi içinde eriterek, XIX. asırda ve XX. yüzyıl başında en etkili ve yaygın tarikat olarak ortaya çıktı. Doğru cevap B’dir.

XIX. yüzyılda Kazan Tatarları arasında İslam dininin aslî kaynaklarına dönme eğilimi şeklinde özetlenebilecek bir reform akımı ortaya çıktı. Tatarlardaki dinî reform anlayışı, İslam dünyasındaki bazı akımlarla benzerlik göstermekle birlikte, kendine has birtakım özellikler de taşımaktadır. Tatar reform hareketinin başlatıcısı olarak Abdurrahim Otuz İmenî’ gösterilmekte ve “içtihat kapısının açık olduğunu savunan ilk sosyal refomcu” olarak nitelendirilmektedir. Doğru cevap A’dır.

25 sene kadar imam ve müderrislik görevini sürdürdükten sonra, Mercanî 1876’da Rus hükûmeti tarafından açılan Tatar Muallim Mektebinde din dersi muallimi olarak ders verme teklifini kabul etti. O zaman bir mollanın Rus okulunda ders vermesi düşünülemeyecek bir işti. Bunu ilk yapan kişi Mercani’dir. Doğru cevap C’dir.

Dinde sonradan ortaya çıkan inanç ve davranışlardır. İslam âlimleri, iyi ve kötü bid’at ayırımına gitmiş olmakla birlikte, bu tabir genel olarak dinde olumsuz anlamda ortaya çıkan bozuk fikirler ve uygulamalar anlamında kullanılmıştır. Doğru cevap D’dir.