XIX. YÜZYIL TÜRK DÜNYASI - Deneme Sınavı - 9

14 Mayıs 1805’de Sisianov ile İbrahim Halil Han arasında Karabağ Hanlığı’nın Rusya’nın hakimiyetini kabul ettiğini belirten Kürekçay Antlaşmasını imzalandı. Ancak zamanla bu anlaşma ile Karabağ Hanlığı’nın topraklarının bütünlüğünün korunması amacıyla, Han ve ailesinin ve varislerinin Hanlığın üzerindeki hakimiyetlerinin üstünlüğü için Çarlık Rusyasının verdiği taahhüdün geçersiz olduğu anlaşıldı.

Petrol sanayisinin gelişmesi, Bakü’nün bir metropol haline gelmesine de sebep olmuştu. XIX. yüzyılın ortalarında Apşeron Yarımadası’nda küçük bir liman olan Bakü, 1870’lerde Çarlık Rusyasının en yüksek oranda nüfus artışı gösteren şehri haline gelmişti.

Petrol patlaması daha önceden Bakü civarında petrol kuyusu, rafineleri veya toprak sahibi olanların hızla zenginleşmesine sebep
olmuştu. Tagiyev, Nagiyev, Asadullayev, Muhtarov, Sultanov ve bunların aileleri bu şekilde zengin oldu. Bunlar aynı zamanda Azerbaycan’ın ilk milli burjuvazileri olarak kabul edilmektedir.

Azerbaycan’da ilk milli uyanış hareketini başlatan Mehmet Ali Mirza Kazım Bey, Abbas Kuliağa Bakühanov oldu. Bu aydınlar tarafından temelleri atılan ve geniş toplum kitleleri tarafından desteklenen aydınlanma düşüncesi, XIX. yüzyılın sonlarına doğru milli bilincin oluşma sürecine önemli katkıda bulunmuştu. İsmail Gaspıralı ise Kırım'daki milli uyanış hareketinin önemli isimlerindendir.

Azerbaycan milli uyanış devrinin önemli şahsiyetlerden biri olan, Bakü hanlarından II. Mirza Mehmet Han’ın oğlu Abbas Kuliağa Bakühanov (1794-1846) tarafından kaleme alınan Gülistan-ı İrem’in özel bir yeri vardır. Şirvan ve Dağıstan’ın umumi tarihini yazdığı bu Farsça eser (1841), Azerbaycan tarihi açısından önemli bir kaynak niteliğine sahiptir. Abbaskulu Ağa, bu eserini Rus Çarı’na da sunmuştur.

Realist edebiyatın diğer bir temsilcisi İsmail Bey Kutkaşınlı’dır. Reşid Bey ve Saadet Hanım eserinde halkın yaşamı ve gelenekler aksettirilmiştir.

İlköğretim okullarında öğretmen ihtiyacını karşılamak için,  “Darülmuallim Mektepleri” açılmış ve buradan mezun olanlar, ilköğretim okullarında öğretmenlik görevine tayin edilerek, gösterdikleri müspet hizmet karşılığında halk ve aile birliği muhitinde “Mirza” adını almışlardır. Azerbaycan eğitim tarihinde Mirzaların, yani yerli öğretmenler sınıfının özel bir yeri vardır. Halktan yetişme bu aydın tabakası, yalnız öğretimle meşgul olmamış, geniş halk kitlesinin sosyal ve kültür kalkınmasının, bir nevi yönlendiricileri olmuşlardır.

Azerbaycan basını bir yerde Hasan Melikzade Zerdabi’nin (1842-1907) adıyla paraleldir. Zerdabi ilk sayısı 1875 tarihinde çıkan Ekinci gazetesiyle Azerbaycan’da ilk Türkçe gazeteyi neşretmeye muvaffak oldu.

XIX. yüzyılın başlarında ortaya çıkan kültürel hareketlilik çabaları aynı yüzyılın sonlarına doğru şekil ve biçim kazanarak Batı, Osmanlı ve Rusya ile ilişkilere bağlı olarak kültürel bir milliyetçilik hareketine dönüştü. Ali Bey Hüseyinzade’nin “Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak” şeklinde formüle ettiği görüşler kültürel milliyetçilikten siyasi milliyetçiliğe geçişte en önemli eylem sloganı oldu.

Bu dönemde edebi tenkit konusunda ilk adımlar Mirza Fethali Ahundov tarafından atıldı. Azerbaycan halkı ideoloji yönünden de, felsefi ve siyasi fikir yönünden de kendi aydınlarını yetiştirecek seviyeye ulaşmıştı. Bu aydınlardan biri M. F. Ahundov’du. Avrupalı eleştirmenlerin “Doğunun Molyeri”, Rusların “Doğunun Gogolü” dedikleri Ahundov, İslam dünyasının ilk dramaturgudur. Ortaçağ görüşlerini eleştiren eserlerini, halk dilinde yazmaya özen gösteren Ahundov’un komedileri Rusça ve Farsçadan başka Avrupa dillerine de çevrilmiştir. 1905 yılına kadar olan edebiyat onun etkisi altında gelişti. Ahundov’un dünyası bütün kökleriyle milli zemine bağlıydı. Doğu halklarının felsefi mirası ile kendi devrinin felsefî fikrine vukufu tamdı.

26 Temmuz 1723’de General M. A. Matyuşkin komutasındaki Rus orduları Bakü’yü ele geçirdi.Doğru cevap ''A'' şıkkıdır.

1820’lerde tasfiye edilen hanlıkların yerine Rus vilayetleri kuruldu: Bakü, Der­bend, Şeki, Karabağ, Şirvan ve Talış. Bunların her biri, “naçalnik” denilen askeri kumandanlar tarafından yönetiliyordu.Doğru cevap ‘’B’’ şıkkıdır.

XIX. yüzyılın ortalarında Apşeron Yarımadası’nda küçük bir liman olan Bakü, 1870’lerde Çarlık Rusyasının en yüksek oranda nüfus artışı gösteren şehri haline gelmişti.Doğru cevap ‘’C’’ şıkkıdır.

Petrol patlaması daha önceden Bakü civarın­da petrol kuyusu, rafineleri veya toprak sahibi olanların hızla zenginleşmesine sebep olmuştu. Tagiyev, Nagiyev, Asadullayev, Muhtarov, Sul­tanov ve bunların aileleri bu şekilde zengin oldu.Doğru cevap ‘’D’’ şıkkıdır.

Nobeller, Bakü’ye gelen ilk yabancı petrol sanayicisiydi. Aslen Isveçli olan bu sülalenin başında Emmanuel Nobel vardı.Doğru cevap ‘’A’’ şıkkıdır.

Ruslar, Cengiz Han’dan başlayarak Moğollarla Türklere Tatar adını verdikleri gibi Altın Orda Devleti’nin halkını da Tatar olarak adlandırdılar.Doğru cevap ‘’E’’ şıkkıdır.

Azerbaycan’da ilk milli uyanış hareketini başlatan Mehmet Ali Mirza Kazım Bey, Abbas Kuliağa Bakühanov oldu.Doğru cevap ‘’C’’ şıkkıdır.

Mirza Kazım Bey’in bu devirde müşterek Türk dili yaratılması tezini ortaya atması onu “ilk Azerbaycan Türk milliyetçisi” olarak görülmesi anlamına gelmektedir.Doğru cevap ‘’B’’ şıkkıdır.

XIX. yüzyılın ilk yarısında Azerbaycan edebiyatı romantik ve realist olmak üze­re iki akımın etkisi altındaydı. Doğru cevap ‘’A’’ şıkkıdır.

XIX. yüzyılın ikinci yarısında eğitim daha önceki yıllarda olduğu gibi mek­tep ve medreseler vasıtasıyla yürütülüyordu. Bu devirde tahminen 500-700 kadar mektep ve medrese vardı.Doğru cevap ‘’A’’ şıkkıdır.