XIX. YÜZYIL TÜRK DÜNYASI - Deneme Sınavı - 8

Kerey ve Janıbek, Kazak Hanlığının kurucuları olarak bilinir ancak ilk önce gücü elinde toplayan Kerey olmuş, bir süre Janıbek de han olarak kabul edilmiştir.

Özbekler, Janıbek’in oğlu Kasım Han yönetimindeki Kazaklar tarafından yenilgiye uğratıldı. Bu zafer sonrasında iktidar Burunduk’tan Kasım’a geçti. Onun döneminde hanlık Mangıtları da denetim altına alarak batıda Yayık (Ural) ve İdil (Volga) nehrine kadar genişledi.

Kasım Han’ın peşpeşe hüküm süren üç oğlu döneminde (1518-38) hanın otoritesinde zayıflamayla birlikte Kazak kabilelerinin cüz adı verilen üç ana gruba (ulu, orta, kişi) bölünmesi süreci de başlamıştır. Rus kaynaklarında cüzler hakkında bilgiye ilk defa XVIII. yüzyılın ilk yarısında rastlanır. Bunlara göre cüzler Deşt-i Kıpçak’ın farklı bölgelerinde bulunmaktadır. Doğudan batıya doğru bunlar şöyle sıralanır: bugünkü güneydoğu Kazakistan’da Tanrı Dağlarının kuzeyinde Ulu Cüz, Aral Denizinin doğusundaki bozkırda Orta Cüz ve Aral Deniziyle Ural Irmağı arasında Kişi [Küçük] Cüz.

Tavke Han adat denen geleneksel Kazak hukuk sistemiyle İslami kuralların karışımından oluşan ve Jeti Jargı (Yedi Yargı) denen bir kanun hazırlattı.

Rus hâkimiyetine 1731-1740 yılları arasında giren Kazaklar daha güney ve doğudaki Rus siyasi ve ticari çıkarlarına engel oluşturuyordu. Kazakların uçsuz bucaksız bozkırda yer değiştirmeye dayanan göçebe hayatı, savunulan sabit sınırlarının ve daimi ordularının olmaması topraklarının ele geçirilmesini kolaylaştırıyordu.

Kazak göçerler Rus tahkimatları yüzünden en iyi otlaklarının bazılarından mahrum kaldılar. Orta ve Kişi cüzlerin hanları doğrudan Rus yönetimi tarafından atanıyordu. Ulu Cüz ise Taşkent’e bağlıydı. Kazaklar kaybettikleri topraklarını geri almak amacıyla Pugaçev ayaklanmasına (1773-74) katıldılar. 1783-1797 yılları arasındaki Kişi Cüzdeki bir dizi Kazak ayaklanmasından sonra Rusya Kazak hanlarının hâlâ sahip olabildikleri özerkliği sonlandırmaya karar verdi. Sonuçta 1822’de Orta Cüz, 1824’de Kişi Cüz ve 1848’de de Ulu Cüzde hanlık kurumu resmen kaldırdı.

İnorodtsı (tekil inorodets) Rus Çarlığında Slav olmayan tebaayı tanımlamak için kullanılan yasal kavramdır. Kelime anlamı “farklı soy/ millet” olan sözcük “yabancı” olarak da çevrilir.

Kazakça yayımlanan ilk kitap geleneksel bir destana dayanan Seyfulmelik adlı kitaptı.

Çarlığın din politikası İslamiyetin Kazak toplumundaki geleneksel rolünü değiştirmedi: Kazaklar ne dindar Müslüman ne de Hıristiyan oldular. Ama bu politika iki tür Kazak aydın grubunun oluşmasına yol açtı. Zor Zaman şairleri olarak bilinen İslami eğilimli Kazak aydınları ve seküler Rusya’ya yakın aydınlar. İlk grubun temsilcileri Şortanbay Kanayulı (1818-1881), Dulat Babatayulı (1802-1871), Murat Mönkeulı (1843-1906) ve Ebubekir Kerderi (1858-1903) Rus kolonizasyonunu suçluyor, göçebe geçmişi idealize ediyor ve Kazakların tek kurtuluşu olarak İslam dinini görüyorlardı. Seküler aydınlar grubunun önemli temsilcileri Çokan Velihanov, Ibıray Altınsarin ve Abay Kunanbayev’dir.

1909’da Kazak milli kimlik ve bilincinin oluşmasında etkisi olan en önemli eser yayımlandı: Mircakip Dulatov’un şiirlerden oluşan Uyan Kazak! adlı eseri Kazakları bozkıra artan Rus göçü ve göçebe kültürü ve ekonomisi üzerindeki etkisine karşı çıkmaya, karşı çıkabilmek için de Kazakları birleşmeye çağırıyordu.

1827’de General Paskeviç kumandasındaki Rus ordusu Tebriz, Marağa, Urmiye ve Erdebil’i işgal etti. 10 Şu­bat 1828’de Tebriz’in güneyindeki Türkmençay mevkiinde Azerbaycan’ı kuzey ve güney olmak üzere ikiye bölen Türkmençay Antlaşması imzalandı. Doğru cevap A’dır.

“mahaller”, “uçastek”, “uyezdler” ve “gubernatörlük” terimleri idari yapı isimlendirmeleridir. Askerî kumandalığın adı ise “naçalnik”tir. Doğru cevap C’dir.

Kafkasya ve Azerbaycan tarihine ait yazılan eserlerle yazarlar, milletin geçmişini tanımasını ve millet olduğu­nu hatırlamasını sağlamak istediler. Abbas Kuliağa Bakihanov (Bakühanov), Mirza Fethali Ahundov, Seyid Azim Şirvani ve Hasan Melikzade Zerdabi gibi aydınların yapmak istedikleri halkın eğitim ve kültür seviyesini yükseltmek, milli basın ve mil­li dilin en yüksek seviyede olmasını sağlayarak onu başka dillerin tesirinden kur­tarmaktı. İsmail Bey Gaspıralı Kırım kökenli bir aydındır. Doğru cevap E’dir.

Rus istilasından sonra Rusça öğrenen ve bu dilin yardımı ile Batı düşüncesi ile temasa geçen bu ilk aydın kuşağının üzerinde Fransız İhtilalinden sonra Avrupa’da oluş­muş bulunan hürriyetçi düşüncelerin, milliyetçi idealinin, halkçılık prensiplerinin ve Rusya’daki ihtilalci Dekabristlerin büyük ölçüde tesiri vardır. Doğru cevap C’dir.

Mirza Fethali Ahundov 1857 yılından itibaren, fikri hayatının en büyük hadiselerinden birini teşkil eden “alfabe” meselesini gündeme taşıdı. Herkesin güçlük çekmeden kendi anadilinde okuyabilmesi için önce, uzun dönem Azerbaycan topraklarında kulla­nılmakta olan ve kanaatince okunması ve yazılması çok zor olan Arap harflerinin ıslah edilmesini önermiş, daha sonra tamamen Latin harflerine geçişi savunmuş­tur. Doğru cevap B’dir.

1887’den itibaren Bakü’de yeni Avrupa tarzında mektepler açılmaya başlandı. Bunlar halk arasında usul-i cedit mektepleri olarak adlandırılıyordu. Doğru cevap C’dir.

Kafkasya ve Azerbaycan’da usul-i cedit ile eği­tim yapan ilk mektep 1890’da Ordubad’da Mehmet Sıtkı Seferoğlu tarafından açıl­mıştır. Doğru cevap B’dir.

Üzeyir Bey Hacıbeyov (1885-1948) Azerbaycan’ın en önemli bestecisidir. Karabağ’da doğmuş, ilk ve orta öğrenimini doğduğu yerde yaptıktan sonra Tiflis’te Gori Öğretmen Okuluna (seminarya) girmiş ve 1904’de buradan mezun olmuştur. Bu okulda iken keman çalışmalarını ilerletmiş, pratik ve teorik dersler almıştır. İlk eseri olan Leyla ile Mecnun’u 1907’de yazmıştır. Üzeyir Hacıbeyov Azerbaycan’ın istiklali için mücadele edenlerle birlikte çalışmış, 1920’de Azerbaycan milli marşını bestelemiştir. Bu arada Hayat, İrşad, Terakki, Hakikat gibi gazetelerde yazıları çıkmıştır. Şeyh Senan, Rüstem ve Suhrap, Şah Abbas, Kerem ve Aslı gibi opera ile son yıllarda Türkiye’de de şöhret bulan Arşın Mal Alan gibi operetler onun tarafından yazmıştır. Doğru cevap D’dir.

Bir yardım cemiyeti (Hayır Cemiyeti) kurulması fikri ilk defa 1870’li yıllarda Ha­san Bey Zerdabi tarafından ortaya atılmıştır. Doğru cevap A’dır.

Geçen yüzyılın sonlarında Azerbaycan aydınlarından bazıları 1883’de Kırım’ın Bahçesaray şehrinde yayınlanan Tercüman gazetesinden de etkilenmişlerdi. Ga­zete Rusya’da yaşayan Türklerin bir anlamda gayr-i resmi organı hâline geldi. Gas­pıralı, Türk halklarının birleşmesinden bahsederken bunun siyasi faaliyetle birlik­te, ruh, dil ve kültür yönlerinden olması gerektiğini de belirtiyordu. Bunun için “dilde, fikirde, işte birlik” şiarı onun esas hareket alanını teşkil etmekteydi. Bu amaçla çok geniş bir coğrafyaya yayılan gazete bütün Türk halklarının anlayabi­leceği tek bir dilin yaratılması için çalıştı. Bu dilin esasını ise Osmanlıca meydana getirmekteydi.