XIX. YÜZYIL TÜRK DÜNYASI - Deneme Sınavı - 7

Büyük Petro’nun (1672-1725) sıcak denizlere inme politikası dahilinde Kafkasya ve Azerbaycan ile Hazar Denizi de yakından ilgilendirmekteydi. Çünkü bu bölgeler Rusya sanayini dünya pazarları seviyesine yükseltecek bir maden niteliği taşıyordu. Ayrıca buraların fethi diğer bölgelerin de ele geçirilmesini kolaylaştıracaktı. Petro, Hazar Denizi’ne özel bir önem vermekte ve burayı askerî-stratejik yönden yeni topraklar ele geçirmenin teminatı olarak görmekteydi.

26 Temmuz 1723’de General M. A. Matyuşkin komutasındaki Rus orduları Bakü’yü ele geçirdi. Bundan sonra Rusya, Kafkasya’nın ele geçirilmesi yönündeki ilgisini sürekli canlı tuttu.

12 Ekim 1813’de Karabağ’ın Gülistan Köyü’nde Gülistan Antlaşması imzalandı. Buna göre, Erivan ve Nahçivan hanlıkları dışında Aras Nehri’nin kuzeyinde bulunan hanlıkların (Bakü, Şirvan, Şeki, Gence, Karabağ, Lenkeran, Kuba, Derbend) Rusya’ya katıldığı bildirildi.

12 Ekim 1813’de Karabağ’ın Gülistan Köyü’nde Gülistan Antlaşması imzalandı. Buna göre, Erivan ve Nahçivan hanlıkları dışında Aras Nehri’nin kuzeyinde bulunan hanlıkların (Bakü, Şirvan, Şeki, Gence, Karabağ, Lenkeran, Kuba, Derbend) Rusya’ya katıldığı bildirildi. 1826’da İran ordusu Azerbaycan’ın kuzeydeki topraklarına girdi. 1827’de General Paskeviç kumandasındaki Rus ordusu Tebriz, Marağa, Urmiye ve Erdebil’i işgal etti. 10 Şubat 1828’de Tebriz’in güneyindeki Türkmençay mevkiinde Azerbaycan’ı kuzey ve güney olmak üzere ikiye bölen Türkmençay Antlaşması imzalandı. Doğru cevap E’dir.

Çarlık Rusyası Azerbaycan’ı hakimiyeti altına aldıktan sonra milli kimliklere karşı bir siyaset yürütüldü.  Rusçanın hâkim dil olmasının ötesinde tamamını Azerbaycan Türklerinin oluşturduğu bölgelerdeki mahkemelere tayin edilen tercümanlar vasıtasıyla Rusça zorunlu hale geldi. Çarlık Rusyasının Azerbaycan Türklerine karşı diğer bir uygulaması, sınır boylarında bilhassa İran ve Osmanlı Devleti ile temasını yasaklamaktı. Onun için buralara Ermeni, Alman ve Rusya’dan Hahol ve Malakan gibi adlarla anılan göçmen köylülerinin yerleştirilmesi sağlandı. Doğru cevap C’dir.

Azerbaycan’da ilk milli uyanış hareketini başlatan Mehmet Ali Mirza Kazım Bey, Abbas Kuliağa Bakühanov oldu. Bu aydınlar tarafından temelleri atılan ve geniş toplum kitleleri tarafından desteklenen aydınlanma düşüncesi, XIX. yüzyılın sonlarına doğru milli bilincin oluşma sürecine önemli katkıda bulunmuştu. Doğru cevap C’dir.

Mirza Adıgüzel Bey, Mirza Cemal, Kerim Ağa Fateh, Seyid Abdül Hamid gibi şahsiyetler, yazdıkları tarih kitaplarıyla öne çıktılar. Hanlıklar devrinin tarihine hasredilen bu yazarların eserlerden farklı olarak Azerbaycan milli uyanış devrinin önemli şahsiyetlerden biri olan, Bakü hanlarından II. Mirza Mehmet Han’ın oğlu Abbas Kuliağa Bakühanov tarafından kaleme alınan Gülistan-ı İrem’in özel bir yeri vardır. Şirvan ve Dağıstan’ın umumi tarihini yazdığı bu Farsça eser, Azerbaycan tarihi açısından önemli bir kaynak niteliğine sahiptir. Doğru cevap B’dir.

1887’den itibaren Bakü’de yeni Avrupa tarzında mektepler açılmaya başlandı. Bunlar halk arasında usul-i cedit mektepleri olarak adlandırılıyordu. İlk teşebbüs aynı yıl Tiflis’de Aleksandr Enstitüsü’nü bitirip Bakü’ye dönen Sultan Mecid Ganizade ve Habib Bey Mahmudbeyov tarafından ileri sürülmüştü. Okulda ana dili ve Farsça ile birlikte Rusça da vardı. Bunun için de mektep “Russko-Tatarskaya Şkola” (Rus-Tatar Mektebi) olarak adlandırıldı. Haftada birkaç saat Türkçe dersleri veriliyordu. Kısa zaman içerisinde Azerbaycan’da kurulan Rus-Tatar okullarının sayısı bir hayli arttı. 1890’lı yıllara gelindiğinde Bakü, Elizavetpol ve Şamahı şehirlerinde birçok Rus-Tatar okulları açılmış bulunuyordu. Doğru cevap A’dır.

Hıristiyan kızlar için Marinski ve Kutsal Nina adında iki mektep daha açıldı. 1892’de belediye idaresi şaraphanelerin, şarap satan dükkânların dinî yapıların (cami, kilise ve mektep binalarından) 130 metre uzakta olması hakkında bir kanun çıkarttı. Şehirde Cemiyet-i Hayriye’nin birkaç mektebi mevcuttu. Belediye idaresi ile karşı karşıya bulunan Kutsal Nina Kız Mektebini, Rus Cemiyet-i Hayriyesi açtı. Bu mektepte kızlara orta eğitimle beraber çağdaş ilimler ve kültür dersleri de verilmekteydi. Azerbaycan’da toplam olarak 7 Mariya kız mektebi vardı ve buradaki 1827 kız öğrencinin 37’sini Azerbaycanlı kızlar teşkil ediyordu. Doğru cevap D’dir.

Azerbaycan’ın sosyal ve kültürel hayatında en mühim olaylardan birini basında yaşanan gelişmeler oluşturmaktadır. 1832’de Tiflis’te Tatar Haberleri gazetesi yayınlanmaya başladı. Tiflisskiye Vedomosti (Tiflis Haberleri) gazetesine ek olarak neşredilen bu gazetede esasen resmi belgeler yayınlanıyordu. 1840’lı yılların başında Tiflis’te Zakafkasskiy Vestnik (Kafkasya Ötesi Belleteni) gazetesine Azerbaycan Türkçesinde bir sayfa ilave edildi ve burada resmi belgeler basılmaya başlandı. 1850’in sonlarında ise Şamahı’da iki küçük matbaa faaliyet göstermekteydi. Doğru cevap B’dir.

Füyuzat ve Şelale gibi dergilere yazdığı şiirlerle iştirak eden şair Mehemmed Hadi vatan ve hürriyet temalı şiirleriyle tanındı. Heşterhan’dan döndükten sonra Bakü’de yine Füyuzat mecmuasının redaktörlerinden biri olarak çalıştı ve Taze Hayat, İttifak, Terakki gazetelerinin sayfalarında coşkulu vatan, millet şiirleri kaleme almıştı. 1911-1914 yılları arasında İstanbul’a gelerek burada yayınlanan Tanin, Servet-i Fünun gazetelerinde çalıştı. II. Abdülhamid dönemini eleştiren şiirleri yüzünden tutuklanarak Selanik’e sürgüne yollandı. I. Dünya Savaşı başladığında Bakü’ye dönerek buradaki Müslüman alayı ile birlikte muharebeye gitti. Doğru cevap B’dır.

XIX. Yüzyılın sonlarında şehirlerde 10’dan fazla kütüphane ve kıraathane mevcuttu. Bunların en mükemmeli ve görkemlisi Neriman Nerimanov’un Nisan 1894’de kurduğu kütüphaneydi. Kitapların çeşitliliği ve zenginliği, çağdaş eğitimcilerin çalışmaları, katalogların meydana getirilmesi, çocuk edebiyatı şubesinin kurulması, kütüphanenin maddi ihtiyaçlarının ödenmesi için tedbirler alınması gibi üstünlükleriyle fark ediliyordu. Doğru cevap D’dir.

1910’da kurulan “Safa” cemiyeti de eğitim ve kültüre ağırlık vermişti. Bilhassa milli tiyatronun gelişmesi için çalışmakta ve bu amaçla kendi tiyatro gruplarını yaratmaktaydılar. Aydınlar Safa cemiyetine de destek veriyorlardı. Oynadıkları oyunlarda “Necat” Cemiyeti’nin aktörlerini de davet etmekteydiler. Samed Mensur, Dadaş Bünyatzade, Mehmed Emin Resulzade, Aliabbas Müznib Hüseyin Arablinski, A. M. Şerifzade, Cihangir Zeynelov vb. cemiyetin faaliyetlerine yakından iştirak etmekteydi. Doğru cevap A’dır.

Azerbaycan'da 1820’lerde tasfiye edilen hanlıkların yerine Rus vilayetleri kuruldu: Bakü, Derbend, Şeki, Karabağ, Şirvan ve Talış.

1820'lerde Farsça, Azerbaycan'ın yerel yönetim ve hukuk dili olarak kalmaya devam etmiştir.

XIX. yüzyılın ortalarına kadar süren uzun bir duraklamanın ardından, 1859 yılında Bakü ve civarında petrol rafinelerinin kurulmasının bir neticesi olarak çıkarılan ve işlenen petrolün beklenmedik bir oranda artması, ekonomide önemli gelişmelere yol açtı. Coğrafi olarak sınırlı bir alanda kalmakla birlikte, bu artışın dalgalar halinde yayılan etkileri kökten dönüşüme sebep oldu. On binlerce tarım dışı işçiye iş imkanı sağlamanın yanı sıra, emek göçü gibi ekonomik modernleşme belirtilerinin oluşması, eyaletlerde ticaretin gelişmesi tren ve buharlı gemi ulaşımının kullanılmaya başlaması, petrol boru hattının ve demir yollarının çekilmesi, bu gelişmenin bir sonucuydu.  XIX. yüzyılın ikinci yarısında Azerbaycan’da ticaret ve sanayinin gelişmesiyle şehirler ve vilayetler arasında ticari ilişkilerin artması, Bakü başta olmak üzere şehirlerin büyümesi ve şehirlerde Azerbaycan halkının ticaret ve sanayi hayatına aktif olarak katılmaları, halkın birbiriyle çok sıkı sosyal ve kültürel münasebetlerde bulunmalarını sağlamış ve bu durum Azerbaycan edebi dilinin teşekkülünde önemli bir rol oynamıştı.

Azerbaycan’da ilk milli uyanış hareketini başlatan Mehmet Ali Mirza Kazım
Bey, Abbas Kuliağa Bakühanov oldu. Bu aydınlar tarafından temelleri atılan ve geniş toplum kitleleri tarafından desteklenen aydınlanma düşüncesi, XIX. yüzyılın
sonlarına doğru milli bilincin oluşma sürecine önemli katkıda bulunmuştu.

Bakü hanlarından II. Mirza Mehmet Han’ın oğlu Abbas Kuliağa Bakühanov (1794-1846) tarafından kaleme alınan Gülistan-ı İrem’in özel bir yeri vardır. Şirvan ve Dağıstan’ın umumi tarihini yazdığı bu Farsça eser (1841), Azerbaycan tarihi açısından önemli bir kaynak niteliğine sahiptir. Abbaskulu Ağa, bu eserini Rus Çarı’na da sunmuştur.  Bu sırada Çar’a eseri hakkında yazdığı mektupta, vatanının ve mensup olduğu ülkenin tarihini yazmak için kendisini mecbur hissetmesinden dolayı bu eserini kaleme aldığını belirtmektedir.

Ahundov, 1857 yılından itibaren, fikri hayatının en büyük hadiselerinden birini teşkil eden “alfabe” meselesini gündeme taşıdı. Herkesin güçlük çekmeden kendi anadilinde okuyabilmesi için önce, uzun dönem Azerbaycan topraklarında kullanılmakta olan ve kanaatince okunması ve yazılması çok zor olan Arap harflerinin ıslah edilmesini önermiş, daha sonra tamamen Latin harflerine geçişi savunmuştu.

Çarlık döneminde Elizavetpol adının verildiği Azerbaycan şehrinin günümüzdeki adı Gence'dir.