XIX. YÜZYIL TÜRK DÜNYASI - Deneme Sınavı - 6

Türkistan’daki Tatarlar, o zaman Türkîce denilen Orta Asya Türkçesinde gazeteler yayınladılar. Onları Özbeklerin kendi çıkardıkları gazete ve dergiler takip etti. İlk gazeteler hep Taşkent’te çıktı.

Türkistanlı bir Rus olan İvan Geyer, bu yılın sonunda gazete iznini aldı ve Taşkent’te Terakkî: Orta Aziyanın Ömürgüzarlığı adında bir gazete çıkardı.

Dört yıllık bir aradan sonra, Mart 1912’de Kagan’daki bir matbaada Buharayı Şerif adında Farsça bir gazete yayınlandı. Bu, aynı zamanda Buhara’da çıkan ilk gazeteydi.

Uluğ Türkistan gazetesi, Türkistanlıların ülke yönetiminde etkili duruma gelmesi için mücadele etti.

Moğol hâkimiyeti döneminde (XIII. ve XIV. yüzyıllar) bölgenin büyük kısmı Çağatay ulusunun bir parçasıydı. Bölgenin batısı ve kuzeyi Cuci ulusu, doğu ve güneyi ise Çağatay ulusunun bir parçasıydı.

Türkistan modernleşmesinde Tatarların tartışılmaz bir yeri vardır. Bilindiği gibi, XIX. yüzyılın sonuna kadar Buhara medreseleri Tatar gençleri için bir bilgi kaynağı oldu. Bu tarihten sonra ise Rusyalı Tatarlar Türkistanlı dindaşlarını aydınlatma görevini üstlendiler. Doğru Cevap A'dır.

Cüz özel bir yönetim şekli olmakla beraber Ulu, Orta ve Kişi olarak üçe ayrılırdı.

Buhara’da usûl-i cedit okulları başlangıçta Tatar çocukları için açıldı. 1902’de Kerimov adında Tatar bir öğretmen, Kagan’da Tatar çocukları için bir usûl-i cedit mektebi açtı. Fakat okul açıldıktan birkaç ay sonra, maddi destek yokluğu ve tutucu çevrelerin baskısı sonucunda kapanmak zorunda kaldı. Doğru Cevap C'dir.

Çar IV. İvan 1552’de Kazan Hanlığını, 1556’da Astrahan Hanlığını ele geçirdi. 1582-98 arasında Sibir hanlığının sona erdirilmesinden sonra Moskova kuzeyden de Kazakların komşusu oldu.

18. yüzyılda ortaya çıkan Cungar tehdidinin ortadan kalkması Çin’in saldırılarıyla gerçekleşmiştir. Bu savaşta önce tarafsız kalmayı seçen Orta Cüz hanı Ablay Han, durum netleşince Çin imparatoruna bağlılığını bildirdi. Ablay Han 1771’de hem Çin’e hem Rusya’ya sadakat yemini ettiğinden iki devlet tarafından da han olarak tanındı ama gerçekte bağımsız kaldı. Cungarların ortadan kalkmasıyla Çin, Balkaş Gölü ve Kazak bozkırlarına kadar olan bölgeyi hâkimiyeti altına aldı.

Rusya Kazak hanlarının hâlâ sahip olabildikleri özerkliği sonlandırmaya karar verdi. Sonuçta 1822’de Orta Cüz, 1824’de Kişi Cüz ve 1848’de de Ulu Cüzde hanlık kurumu resmen kaldırdı.

İlk Kuşak Ceditçiler: Mahmud Hoca Behbûdî, Münevver Karî, Abdurrauf Fıtrat'dır. Doğru Cevap B'dir.

İlk Kuşak Ceditçiler: Mahmud Hoca Behbûdî, Münevver Karî, Abdurrauf Fıtrat'dır. Doğru Cevap A'dır.

Ruslar Kazakların yaşadığı bölgelerin hepsini işgal ettikten sonra 1868’de Bozkır Bölgesi İdari Kanunları çıkarıldı. Kazak toprakları Kazaklara ortak kullanım için verilmiş devlet malı olarak gösterildi ve tüm Kazak toprakları Rusya devletinin malı sayıldı. Rus yönetiminin kendi hanlarını atama çabası sonuçsuz kaldı, Rusların atadığı hanlar ya tamamen yok sayıldı veya örgütlü direnişle karşılaştı. Bunun sonucunda sultan makamı da ortadan kaldırıldı. Kazak bozkırı eski kabile sınırlarını dikkate almadan dört eyalete (oblast) ayrıldı: Turgay, Akmolinsk (Akmola), Semipalatinsk (Semey) ve Semireçye.

1868 düzenlemeleri Kazak topraklarına üç çeşit yargı uygulaması getirdi: 1. Kazak adi suçluları için geleneksel Kazak hukuku. 2. Rus ve Kazak siyasi suçluları için askeri mahkemeler. 3. Kazaklar, Ruslar ve ikisi arasındaki suçlar için Çarlık mahkemeleri. Geleneksel Kazak mahkemesinin kararını kabul etmeyen Kazaklar Çarlık mahkemesine başvurabiliyordu.

Genç kuşak Ceditçiler, öncekilere kıyasla daha yüzeysel bir medrese eğitimi almış, tahsillerinin ilerleyen kısmını Rus okullarında yapmışlardır. Sosyal ve siyasi görüşleri daha radikaldi. Yeni kuşağın I. Dünya Savaşı yıllarından itibaren seslerini duyurdukları görülmektedir. Fakat özellikle 1920’lerde ve 30’larda gelişen yeni Özbek edebiyatında ve kültür hayatında etkili oldular. Bunlardan Hamza Hakimzade Niyazi (1889-1929), zengin bir aileden geliyordu. İlk tahsilini Hokand’da aldıktan sonra Rus okulunda okuyarak Rusça öğrendi. Yeni usulde mektepler açtı ve bu okullar için ders kitapları yazdı. Reformcu ve inkılâpçı görüşler içeren piyeslerin yanında ilk Özbek romanını yazdı. Doğru Cevap E'dir.

Rus köylülerin Kazak topraklarına göçü 1860’larda başladı. Bu göç hükümet tarafından başarılı bir kolonizasyonun en önemli temeli ve Rusya’nın kendi tarım problemini çözmenin yolu olarak görülüyordu. Kazak bozkırına Rus ve Ukraynalı köylülerin yerleştirilmesi toprak dağılımını da etkiledi. 1861’de Rus hükümeti “Kırgız bozkırına köylü nüfus yerleştirilmesiyle ilgili geçici kanun”u çıkardı, buna göre her çiftçi belli büyüklükte toprak alıyor, genellikle de en iyi otlak alanlar Rus köylülere veriliyordu. Ayrıca Ruslar bozkırda askeri Kozak kaleleri kuruyor ve bunların etrafındaki birkaç kilometrelik bir kuşağa yerli halk giremiyordu.

Hamza Hakimzade Niyazi ilk Özbek Romanını yazan Kinci Kuşak Ceditçidir. Doğru Cevap A'dır.

1868’de Kazak topraklarının idaresinde yapılan değişiklikler çerçevesinde Kazakların Orenburg’daki Müslüman Dini İdaresi’ne bağlılıklarına son verilerek mollaların görevine de son verildi.

Yazdığı çok sayıdaki eserler ve romanlarıyla tanınan Abdullah Kadiri (mahlası: Culkunbay, 1894-1938) ilk tahsilini geleneksel okullarda tamamladıktan sonra, 1908-10 yıllarında Rus-Yerli Okulunda okudu. 1913’te ilk şiirlerini kaleme aldı; kendi toplumunun geri kalmasından duyduğu rahatsızlığı dile getirdi. Ceditçilerin gazete ve dergilerinde hikâyeler yayınladı. Doğru Cevap B'dir.