XIX. YÜZYIL TÜRK DÜNYASI - Deneme Sınavı - 5

1917 Ekiminde Moskova’da Bolşeviklerin yönetimi ele geçirdiği günlerde, Uralların güneyinde Kozak Generali Dutov liderliğindeki komünist karşıtı ayaklanma, Orta Asya ile Rusya arasındaki alakayı kesti. Dolayısıyla, Rusya’da iç savaş olurken, Türkistan’da bir yönetim boşluğu oluştu. Bu ayın sonunda Taşkent’te Bolşevikler yönetimi ele geçirdi. Bundan bir ay kadar sonra, Hokand’da toplanan Ceditçi aydınlar, Türkistan’ın özerkliğini ilan ettiler. Hükûmet merkezini geçici olarak Hokand olarak belirlediler. Türkistanlıların haklarını savunan inkılapçı sosyalist Vadim Çaykin ile Buhara Yahudilerinden Salomon Hetzfeld bu hükümeti desteklediler. Bu devlet, Rus Devrimi tarafından ortaya konan esaslara dayalı olarak, Rusya Federasyonu içinde özerk bir statüde olacaktı. Müslümanlar dışındaki azınlıkların hakları korunacaktı. Böylece bölgede iki ayrı yönetim ortaya çıkmış oldu. Bunlardan biri Taşkent’teki Rus Bolşeviklerinin kurmuş olduğu Türkistan Sovyet hükûmeti, diğeri Ceditçi aydınların Hokand’da kurdukları Türkistan Muhtariyeti idi. Doğru Cevap C'dir.

1917 İhtilalleri Sonrasında; Özerk Türkistan Hareketi, Hokand’da Türkistan Muhtariyeti, Buhara Halk Cumhuriyeti, Harezm Halk Cumhuriyeti kurulmuştur. Doğru Cevap A'dır.

1917 İhtilalleri Sonrasında; Özerk Türkistan Hareketi, Hokand’da Türkistan Muhtariyeti, Buhara Halk Cumhuriyeti, Harezm Halk Cumhuriyeti kurulmuştur. Doğru Cevap A'dır.

Çar Pavel’in (1796-1801) emriyle 1800’de Kazan, Astrahan, Taşkent, Omsk, Ufa, Orenburg ve Semipalatinsk’de Rusya Müslümanları için matbaalar açıldı. Kazakça yayımlanan ilk kitap geleneksel bir destana dayanan Seyfulmelik (Kazan, 1807) adlı kitaptı. Sonraki 54 yılda ise ancak dört eser daha yayımlanmıştır.

Semerkandlı Müftü Mahmud Hoca Behbudî, Temmuz 1914’te İstanbul’u ve Edirne’yi ziyaret ettikten sonra gezi izlenimlerini yayınladı.

Türkistan Ceditçilerinin birçok ortak paydalarıTürkistan Ceditçilerinin birçok ortak paydaları olsa da, onların fikirlerinde bazı farklılıklar mevcuttu; Muhafazakâr Ceditçiler olduğu gibi, ılımlı veya sosyalist fikirlere yatkınlık duyanlar da vardı. Ayrıca, onların her biri ayrı ayrı fikrî serüvenlere sahiptiler; hayatlarının değişik dönemlerinde milliyetçi veya sosyalist eğilimlere yöneldikleri bilinmektedir. En bariz özellikleri genç olmaları ve mevcut gidişten rahatsızlık duymalarıydı.

Kazakistan toprakları çok geniş olduğu için tarih öncesi dönemde bu topraklarda tek bir kültür hâkim olmamıştır. Bronz Çağında (MÖ 2. binyıl) Andronovo kültürü adı verilen insan yerleşimleri Kazakistan’ın büyük kısmında arkeologlar tarafından tespit edilmiştir. Sonrasında ise İskitler adıyla tanınan ve sanat tarihi açısından büyük bir öneme sahip ‘hayvan sanatı’nı üreten göçebeler Kazakistan bozkırında hâkim olmuştur. Doğru Cevap A'dır.

Çağlar boyunca bugünkü Kazakistan topraklarının farklı bölgeleri farklı imparatorluklar içinde yer almıştır. Kazaklar, çeşitli dönemlerde bu bozkırlarda göçebe olarak yaşayan Türk soylu toplulukların kalıntılarının birleşmesi ve ayrıca çeşitli Sibirya kavimleri ile bazı Moğol boylarının bu birliğe katılması neticesinde, yaklaşık olarak XV. yüzyılda oluşmuştur. Doğru Cevap E'dir.

Kasım Han dönemi bağımsız bir Kazak hanlığının başlangıcı olarak görülür. Onun döneminde Kazak etkisi bugünkü güneydoğu Kazakistan’dan Ural Dağlarına uzanıyordu. Doğru Cevap B'dir.

Kazak Bölgesinde Rus Yönetiminin Kurulması 1730lar ile 1860 tarihleri arasındadır. Doğru Cevap C'dir.

Rus denetiminin sıkılaşması üzerine yeni idari sisteme muhalefet eden Kazaklar, Ruslara ve onları destekleyen Kazaklara karşı zaman zaman ayaklandılar: Kişi Cüzde Sultan Karatay (1805-1816) ve Sultan Arın Gazi (1815-1821), Orta Cüzde Sultan Kenesarı (1837-47) ayaklanmaları bunlara örnek olarak verilebilir. Özellikle Ablay Han’ın torunlarından Kenesarı on yıldan uzun bir süre Rus yerleşimlerine ve iktidarını tanımayan Kazak obalarına baskınlar yaptı. Rusların saldırıları karşısında Semireçye’ye, oradan da Kırgız topraklarına gitmek zorunda kaldı ve buradaki savaşta öldürüldü. Bundan sonra Kazaklar artık tamamen Rus hâkimiyeti altına girmişti. Doğru Cevap D'dir.

Rus köylülerin Kazak topraklarına göçü 1860’larda başladı. Bu göç hükümet tarafından başarılı bir kolonizasyonun en önemli temeli ve Rusya’nın kendi tarım problemini çözmenin yolu olarak görülüyordu. Kazak bozkırına Rus ve Ukraynalı köylülerin yerleştirilmesi toprak dağılımını da etkiledi. 1861’de Rus hükümeti “Kırgız bozkırına köylü nüfus yerleştirilmesiyle ilgili geçici kanun”u çıkardı, buna göre her çiftçi belli büyüklükte toprak alıyor, genellikle de en iyi otlak alanlar Rus köylülere veriliyordu. Ayrıca Ruslar bozkırda askeri Kozak kaleleri kuruyor ve bunların etrafındaki birkaç kilometrelik bir kuşağa yerli halk giremiyordu. Doğru Cevap E'dir.

XVIII. yüzyıl sonunda II. Katerina Tatar din adamları aracılığıyla İslamiyetin etkisini artırmaya çalıştı; zira dindarlaşmış göçebelerin daha uysal ve yönetilebilir olacağına inanmıştı. II. Katerina’nın step bölgesini kontrol altına almak ve Kazakları yerleşik hayata geçirmek için XVIII. yüzyıl sonunda aldığı kararlarla bu bölgede camiler, okullar açıldı. Doğru Cevap A'dır.

Çokan Velihanov, Ibıray (İbrahim) Altınsarin, Abay Kunanbayev Kazak aydınları arasındadır. Doğru Cevap C'dir.

1905 Rus Devrimiyle ilan edilen özgürlükler Kazaklara ekonomik ve dinî konuların tartışıldığı toplantılar yapma imkânı tanıdı. Bu toplantılarda üç eğilim ortaya çıktı: Türkistanlı ve Tatar mollaların başı çektiği dinî-siyasi çizgi, yerli aydınların temsil ettiği Batıcı liberal çizgi ve küçük bir grubun yöneldiği sosyalist çizgi. Kısa zamanda bu eğilimler netleşti ve ilk siyasi oluşumlara zemin hazırladı. Doğru Cevap D'dir.

İlk Kazakça-Rusça (Rusça-Kazakça bölümüyle birlikte) sözlük 1883’de Taşkent’te İşmuhammed Bukin tarafından yayımlandı. Sözlük değiştirilmiş Kiril alfabesiyle hazırlanmış olmasına rağmen Kazakça kelimeler Arap harfleriyle de basıldı. Yerel dillerdeki yayınlar Çarlık yönetimi tarafında sıkı bir şekilde denetlendiği için Altınsarin’ın Kazakça gazete yayımlama istekleri reddedilmiştir.  Doğru Cevap C'dir.

Behbudî, Pederküş (Semerkand, 1913) adlı Özbekçe ilk tiyatro eserini kaleme aldı. Eserde, zengin bir babanın okumayan oğlunun kötü yollara düşmesini ve sonunda babasının canına kıymasını işledi. 1914’te sahnelenen ve çok meşhur olan bu eser, diğer genç yazarlara da esin kaynağı oldu.

1917’de Emirin Ceditçilere karşı takibât başlatması üzerine Fıtrat, Semerkand’a kaçtı. Burada bir arkadaşıyla birlikte Hürriyet adında bir gazete çıkardı.

Hamza Hakimzade Niyazi (1889-1929), zengin bir aileden geliyordu. İlk tahsilini Hokand’da aldıktan sonra Rus okulunda okuyarak Rusça öğrendi. Yeni usulde mektepler açtı ve bu okullar için ders kitapları yazdı. Reformcu ve inkılâpçı görüşler içeren piyeslerin yanında ilk Özbek romanını yazdı (Hitchins 2008: 340).

Hokand’da kurulan Türkistan özerk hükûmeti, birkaç aylık bir ömrü olmasına rağmen, Türkistanlıların milli özerklik hareketi için bir örnek oluşturdu