XIX. YÜZYIL TÜRK DÜNYASI - Deneme Sınavı - 11

Kazaklar Deşt-i Kıpçak göçebelerinin siyasi ve toplumsal yapısını sürdürmüşlerdir. Her cüzün başında sultanlar ve kabile liderleri tarafından seçilen hanlar vardır. Kabilelerin ve onların alt bölümlerinin başında biy bulunur.

Moğol hâkimiyeti döneminde (XIII. ve XIV. yüzyıllar) bölgenin büyük kısmı Çağatay ulusunun bir parçasıydı. Bölgenin batısı ve kuzeyi Cuci ulusu, doğu ve güneyi ise Çağatay ulusunun bir parçasıydı.

Kısa zamanda Deşt-i Kıpçak’ı terk edenlerle kalanlar arasındaki siyasi ve hanedan farklılıkları etnik farklılığa dönüştü ve Özbek-Kazaklar sadece Kazak olarak tanınır hale geldi.

Kasım Han’ın peşpeşe hüküm süren üç oğlu döneminde (1518-38) hanın otoritesinde zayıflamayla birlikte Kazak kabilelerinin cüz adı verilen üç ana gruba (ulu, orta, kişi) bölünmesi süreci de başlamıştır.

Rusya İmparatorluğunun doğu sınırı Astrahan’dan başlayarak Orenburg’dan geçiyor ve Omsk ve Sibirya yönünde uzanıyordu. Rus hâkimiyetine 1731-1740 yılları arasında giren Kazaklar daha güney ve doğudaki Rus siyasi ve ticari çıkarlarına engel oluşturuyordu.

Bu amaç için en uygun araç da Çarlığa sadakatlerini kanıtlamış olan, İslamiyete bağlılıkları yüzünden ve Ruslarla daha uzun süredir ilişkide oldukları için daha medeni olan Tatarlardı.

Buna göre Orta Cüz ve daha sonra Ulu Cüzün bir kısmını kapsayan İrtiş’in sağ yakasındaki Sibirya Kırgızları (Ruslar Kazaklara “Kırgız” diyordu) bölgesi “iç bölgeler” ve İrtiş’in güneyindeki “dış bölgeler”e bölünecek, her bölgenin başında bölgedeki sultanların seçeceği ve Rus yetkililerce onaylanacak bir “büyük sultan” bulunacaktı.

İnorodtsı (tekil inorodets): Rus Çarlığında Slav olmayan tebaayı tanımlamak için kullanılan yasal kavramdır. Kelime anlamı “farklı soy/ millet” olan sözcük “yabancı” olarak da çevrilir.

Çarlığın Kazak bozkırındaki din politikası çelişkiliydi. XVIII. yüzyıl sonunda II. Katerina Tatar din adamları aracılığıyla İslamiyetin etkisini artırmaya çalıştı; zira dindarlaşmış göçebelerin daha uysal ve yönetilebilir olacağına inanmıştı.

İlk Kazak deyimleri sözlüğünü hazırlayan da bir Tatar tercüman ve kâtip Mendiyar Bekçurin’dir.

Türkistan’daki uyanışa etki eden unsurlar dört ana başlıkta incelenebilir:

1) Usûl-i cedit mekteplerinin etkileri,

2) Türkistan yerel basınının gelişmesi,

3) Buharalı ve Türkistanlı Ceditçilerin faaliyetleri,

4) 1917 ihtilallerinin tesirleri.

Türkiye'de gerçekleşen Kurtuluş Savaşı daha geç bir tarihte vuku bulmuştur.

Kadın hakları konusunda da Tatar kadınları Türkistanlı kardeşlerine öncülük ettiler. Kazan’da 1913-18 yılları arasında çıkan Süyüm Bike dergisi sayfalarında Türkistan kadınlarının durumu ve Tatar kadınlarının bu durumu değiştirmek için yaptıkları faaliyetler anlatılmaktadır.

İsmail Gaspıralı, Kırım’da tanışma fırsatı bulduğu Buhara Emiri Abdülahad’ın desteğini kazanarak Buhara’da yeni usulde mektepler açmaya çalıştı. Gaspıralı’nın Buhara’da usûl-i cedit mektepleri açmak konusunda yaptığı girişimler somut bir netice vermedi; aradan 5 ay geçmesine rağmen bir sonuç alınamadı. Türkistan’a gazetecilik tesirleri Kırım, Kazan, Azerbaycan ve İstanbul’dan geldi. Gaspıralı tarafından çıkarılan Tercüman gazetesinin Türkistan’da büyük tesirleri görüldü.

İlk gazeteler hep Taşkent’te çıktı. Bu şehir Türkistan Genel Valiliğinin merkezi olduğu gibi, kültürel faaliyetlerinin de odağıydı. Şehrin yeni kısmında Rus kültürü ve medeni tesirleri derhal göze çarpmaktaydı. Taşkent, Türkistan modernleşmesinin de merkezi
oldu. Buradaki Müslümanlar görece bir serbestliğe sahiptiler; Türkistanlıların modern tarzdaki okulları, gazeteleri ve siyasi faaliyetleri hep burada başladı.

Türkistan’da 1905 yılına kadar Türkçe olarak sadece bir gazete çıkıyordu, o da valiliğin çıkardığı Türkistan Vilayetinin Geziti idi. Mahmud Hoca Behbudî ve başka Ceditçiler bu gazetede takma adlarla yazılar yayınladılar.

1915 yılı Ocak ayında Molla Abdurrahman Salihov, Taşkent’te el-Islah adında bir dergi çıkardı. Ulema tarafından çıkarılan bu dergi 1918 yılına kadar devam etti. Bu derginin en önemli özelliği, Orta Asya’da ilahiyat konularını tartışan tek yayın organı olmasıydı.

Türkistan’ın yerli aydınlarıyla inkılâpçı sosyalist Ruslar arasında bir işbirliği vardı. İnkılâpçı sosyalistlerden Vadim Çaykin adlı bir Rus, 1913’te Endican’da Rusça Golos Türkistana [Türkistan’ın Sesi] adında bir gazete yayınladı. Gazetede pamuk ekimi konusunda yerlilerin şikâyetleri dile getirildi. Çaykin, Ubeydullah Hoca, Zeki Velidi ve Münevver Karî, bu gazetenin bir de Türkçesini çıkardılar ve burada Türkistan Müslümanlarının Ruslarla eşit haklara sahip olması ve modern eğitimin gerekliliği gibi konuları işlediler.

Türkistan’daki Ceditçilik hareketinin önemli liderlerinden biri olan Mahmud Hoca Behbûdî,Buhara uleması arasında temayüz eden Behbudî, Müftülük makamına kadar yükseldiyse de bu görevde uzun süre kalamadı. Behbudî, misyoner Ostroumov’un Rus kültürünün etkisinde bir “Sart edebiyatı” yaratma girişimlerine karşı, Türkistanlıların kendi değerleri üstünde yükselen bir edebiyat oluşturmaya çalıştı. Ülkenin silahlı güçler sayesinde özgürleşeceğini düşünen Behbudî, Basmacılara destek verdi. Devrimin ilk yıllarında Türkistan’ın özerk bir yönetime kavuşması yönünde aktif faaliyetlerde bulunan Behbudî, Taşkent’te toplanan Ülke Kongresinde Zeki Velidî ile beraber federasyon fikrine destek verdi.

Cedit edebiyatının diğer önemli şahsiyeti olan Abdurrauf Fıtrat, 1917’de Emirin Ceditçilere karşı takibât başlatması üzerine Fıtrat, Semerkand’a kaçtı. Burada bir arkadaşıyla birlikte Hürriyet adında bir gazete çıkardı. 1919’da bazı genç aydınlarla birlikte “Çağatay Gürünü” (Çağatay Sohbeti) adlı bir edebi dernek kurdu. Fıtrat, 1920’de kurulan Buhara Halk Cumhuriyetinde önemli görevler üstlendi; Eğitim Bakanı olduğu dönemde kültür alanındaki programını hayata geçirmek için gerekli kadroları yetiştirmeyi hedefledi. Fıtrat’ın en tanınmış eseri Münazara’dır. Bu eserde o zamanki Buhara’nın durumunu ortaya koydu; âhundluk ve müderrislik gibi ilmî makamların liyakat esasına göre değil, dalkavuklukla elde edildiğini, ulemanın asıl gelirini rüşvet alarak
sağladığını, fakat bunun nasıl “yasal” kılıflara büründüğünü ve aslında suç olan rüşvetin paylaşılarak nasıl organize hâle geldiğini göstermeye çalıştı.

Feyzullah Hocaev,Çolpan, Abdullah Kadiri ve Hamza Hakimzade Niyazi İkinci Kuşak Ceditçilerdendir ancak Abdurrauf Fıtrat ilk Ceditçilerdendir.