XIX. YÜZYIL TÜRK DÜNYASI - Deneme Sınavı - 10

Türkistan’daki uyanışa etki eden unsurlar dört ana başlıkta incelenebilir:

1) Usûl-i cedit mekteplerinin etkileri.

2) Türkistan yerel basınının gelişmesi.

3) Buharalı ve Türkistanlı Ceditçilerin faaliyetleri.

4) 1917 ihtilallerinin tesirleri. 

Doğru yanıt A'dır.

1911 yılında ise Müslüman okullarındaki öğretmenlerin öğrencilerle aynı milliyetten olması şartını getirildi. Bu yolla Özbek, Kazak ve Tacik çocuklarının Tatar öğretmenler tarafından eğitilmesinin önü alınmak istendi. Doğru yanıt B'dir.

Gaspıralı, Buhara’da hemen herkes Türk dilini bildiği için, alfabenin bu dille öğretilmesinin uygun olacağını anlattı. Zaten, Semerkand’da açılmasını sağladığı usûl-i cedit mektebi de Türk dilinde eğitim vermekteydi. Fakat Kadı şeyhülislamın Fars dilinde ısrar etmesi üzerine (yeter ki yeni mektepler açılsın diye olmalı) bu isteğe rıza gösterdi. Doğru yanıt C'dir.

Buhara’nın mutaassıp uleması yeni okullara karşı büyük bir direniş gösterdi.
1909’da bu tartışmalar şiddetlendi. Buhara’nın nüfuzlu ulemasından Gıyas Mahdum ve Müftü Abdurrezzak, fetvalar vererek usûl-i cedidin haram olduğunu ilan
ettiler. Ulema içinde sadece Damla İkram Efendi, yeni okulların faydasını cesaretle savunuyordu. Mutaassıp ulema, diğer müftüleri de bir araya toplayarak Damla
İkram Efendi’nin karşısında bir saf oluşturdu. İş bununla da kalmadı. Gıyas Mahdum: “Eğer usûl-i cedide Buhara’da icra olunursa şu beyaz sakalımı Müfti İkram’ın
kanıyla boyamak bana ahd olsun” diye yemin etti. Ceditçi-Kadimci kavgasının ilk
büyük çatışmalarından biri bu idi. Müftü İkram Efendi müftülük görevini bırakarak şehri terk etmek zorunda kaldı (Taceddin 1909: 190). Doğru yanıt D'dir.

Gaspıralı tarafından çıkarılan Tercüman gazetesinin Türkistan’da büyük tesirleri görüldü.Doğru yanıt E'dir.

Ceditçiler için gazetenin ayrı bir önemi vardı. Onlar gazeteyi bir ilerilik aracı ve alameti olarak görüyorlar, gazetenin toplum ve kültür hayatını geliştireceğine inanıyorlardı. Ceditçi ulemadan Mahmud Hoca Behbudî, gazetelerin topluma manevi liderler olarak hizmet ettiklerini düşünüyordu. Gerçekten de gazetelerin önemli işlevleri oldu. Ulemanın bilgi üzerindeki tekeli kırıldı (Khalid 1994: 195). Yenilikçi aydınlar basın yoluyla halka hitap etme imkânını elde ettiler. Doğru yanıt A'dır.

İnorodtsı (tekil inorodets): Rus Çarlığında Slav olmayan tebaayı tanımlamak için
kullanılan yasal kavramdır.Kelime anlamı “farklı soy/ millet” olan sözcük “yabancı” olarak da çevrilir. Ancak son karşılık yanıltıcı olabilir, zira sözcük genellikle Sibirya, Orta Asya ve Rus Uzak Doğusunun yerli halkları için kullanılır. Başlangıçta bazı Çarlık
kanunlarının kendilerine uygun olmadığı düşünülen halkların geleneksel yaşam tarzlarını koruma kaygısını da içeren özel bir yönetim ve yasal bir düzenleme olarak tasarlanmıştır. Ancak zamanla medeniyetsiz, kültürsüz anlamında küçültücü biçimde kullanılmıştır. Askeri hizmet muafiyeti, otlakların korunması, dinî ve idari özyönetim gibi uygulamalar başlangıçta özel yönetim içinde değerlendirilmişti.

Meşrutiyetin ilanından hemen sonra yayınlanan Sırât-ı Müstakim’de ele alınan siyasi ve sosyal reformlar, ayet ve hadislere dayanılarak açıklandığından Türkistanlı aydınların ilgisini çekiyordu (Aynî 1963: 184). Doğru yanıt B'dir.

İttihat ve Terakkinin örgütlenme tarzındaki gizlilikten etkilenen Buharalı genç aydınlar kendi ülkelerinde benzeri bir yapılanmaya gittiler ve Aralık 1910’da Buhara’da “Terbiye-i Etfal” (Çocukların Eğitilmesi) adında gizli bir dernek kurdular. Doğru yanıt C'dir.

Rusya’daki Bolşevik hükûmetinin tavsiyesiyle Mayıs 1918’de Türkistan Özerk Sovyet Cumhuriyeti kuruldu. Bu cumhuriyet Rusya Federasyonu’na bağlı olacaktı. Adında “Türkistan” bulunmakla birlikte, yönetim Rusların elindeydi. Doğru yanıt D'dir.

4 Mart 1921’de Sovyet Rusya ile Buhara Cumhuriyeti arasında bir antlaşma
yapıldı. Buna göre Sovyetler Buhara’nın yeni statüsünü tanıdı ve bağımsızlığını
onayladı; Buhara Cumhuriyeti para basma hakkına sahip olacak, ancak askeri güç
Rusların elinde olacaktı. Doğru yanıt E'dir.

Kasım Han’ın peşpeşe hüküm süren üç oğlu döneminde (1518-38) hanın otoritesinde zayıflamayla birlikte Kazak kabilelerinin cüz adı verilen üç ana gruba
(ulu, orta, kişi) bölünmesi süreci de başlamıştır.

Rus kaynaklarında cüzler hakkında bilgiye ilk defa XVIII. yüzyılın ilk yarısında rastlanır. Bunlara göre cüzler Deşt-i Kıpçak’ın farklı bölgelerinde bulunmaktadır. Doğudan batıya doğru bunlar şöyle sıralanır: bugünkü güneydoğu
Kazakistan’da Tanrı Dağlarının kuzeyinde Ulu Cüz, Aral Denizinin doğusundaki
bozkırda Orta Cüz ve Aral Deniziyle Ural Irmağı arasında Kişi [Küçük] Cüz.
Her cüzde hanın otoritesi sultanlar hatta bey ve batırların iktidarıyla gölgelenirdi.
İlkesel olarak hanlar önemli sayıda silahlı atlıya kumanda ederdi ama gerçekte bey
ve batırların sadakatine bağlıydılar.

Yedi Yargı savunma ve ceza amaçlı ilkeler bütünüdür ve kırılgan Kazak siyasi yapısını bir arada tutmak amacıyla benimsenmiştir. İlk maddesi adil cezalandırma ilkesini ilan eder ve en önemlisi de kısastır. Ne yazık ki Yedi Yargının Kazakça veya başka Türk dillerinde yazılı bir metne dayanan orijinali yoktur. Bu ilkeler hakkındaki bilgiler Rus bilim adamlarının XIX. yüzyıl başındaki çalışmalarına dayanmaktadır

Tavke olarak bilinen
Tevekkül Muhammed Han’ın (1680-1718) üç cüzü birleştirmesi sonucunda hücumlar durduruldu, 1711-12’de Cungar topraklarına karşı saldırıda bulunuldu.
Tavke Han’ın başarısı savaşla sınırlı değildi, adat denen geleneksel Kazak hukuk
sistemiyle İslami kuralların karışımından oluşan ve Jeti Jargı (Yedi Yargı) denen
bir kanun hazırlattı.

Yedi Yargı savunma ve ceza amaçlı ilkeler bütünüdür ve kırılgan Kazak siyasi yapısını
bir arada tutmak amacıyla benimsenmiştir. İlk maddesi adil cezalandırma ilkesini
ilan eder ve en önemlisi de kısastır. Ne yazık ki Yedi Yargının Kazakça veya başka
Türk dillerinde yazılı bir metne dayanan orijinali yoktur. Bu ilkeler hakkındaki bilgiler Rus bilim adamlarının XIX. yüzyıl başındaki çalışmalarına dayanmaktadır.

Rusya İmparatorluğunun doğu sınırı Astrahan’dan başlayarak Orenburg’dan geçiyor ve Omsk ve Sibirya yönünde uzanıyordu. Rus hâkimiyetine 1731-1740 yılları arasında giren Kazaklar daha güney ve doğudaki Rus siyasi ve ticari çıkarlarına engel oluşturuyordu. Kazakların uçsuz bucaksız bozkırda yer değiştirmeye dayanan göçebe hayatı, savunulan sabit sınırlarının ve daimi ordularının olmaması topraklarının ele geçirilmesini kolaylaştırıyordu. Kazakistan’a gelen ilk grup göçmenler olan Kozaklar, Kazak bozkırında askeri kaleler kurdular ve çevresindeki toprakları işgal ettiler. 1730’larda ilk 14 kale Yayık nehri boyunda belirdi ve Yayık Askeri Hattını oluşturdu. Bunların kurulmasında Müslüman cemaatlerin de önemli rolü olmuştur.

Çarlığın Kazak bozkırındaki din politikası çelişkiliydi. XVIII. yüzyıl sonunda
II. Katerina Tatar din adamları aracılığıyla İslamiyetin etkisini artırmaya çalıştı;
zira dindarlaşmış göçebelerin daha uysal ve yönetilebilir olacağına inanmıştı. II.
Katerina’nın step bölgesini kontrol altına almak ve Kazakları yerleşik hayata geçirmek için XVIII. yüzyıl sonunda aldığı kararlarla bu bölgede camiler, okullar
açıldı.

Rus muhitinde yetişen aydınların tipik örneği Kazak Çokan Velihanov’dur (1835-
1865). O, göçebe Türklerin Avrupa medeniyetiyle temasa geçmesi sonucu ortaya
çıkan dehanın müthiş bir numunesidir. Velihanov’un fikrî oluşumu, Rus liberalleri ve Rus-Alman Doğubilimcileri muhitinde gelişti. 1853’te Omsk’taki askerî okulu bitirdikten sonra Sibirya kıtasında görev aldı. Görevi icabı Kazaklar arasında
dolaşırken Kazak folkloruna ait bilgileri topladı ve yayınladı. Velihanov Avrupa
medeniyetinin hararetli bir savunucusu olup Rusları o medeniyetin taşıyıcısı olarak
gördü. Kazakları din adamlarının (mollaların) etkisinden kurtarıp medeniyetin kucağına atmak için samimiyetle çalıştı, fakat hayatının son yıllarında hayal kırıklığına uğradı.

XIX. yüzyılın ikinci yarısında bu yabancılaşmış aydın grubu ile geniş halk kitlesi
arasındaki kopukluk, daha ılımlı bir aydın grubu tarafından giderilmeye başlandı. Batı ve Kazak kültürlerini sentez etmeye çalışan bu grubun en tipik örneği
Ibıray Altınsarin’dir (1841-1887). Rus-Kazak öğretmen okulunu bitiren Altınsarin iyi bir  pedagog olarak yetişti ve Kazakları aydınlatmayı kendine görev bildi.

İlk Kazakça-Rusça (Rusça-Kazakça bölümüyle birlikte) sözlük 1883’de Taşkent’te İşmuhammed Bukin tarafından yayımlandı. Sözlük değiştirilmiş Kiril alfabesiyle hazırlanmış olmasına rağmen Kazakça kelimeler Arap harfleriyle de basıldı

1909’da Kazak milli kimlik ve bilincinin oluşmasında etkisi olan en önemli eser
yayımlandı: Mircakip Dulatov’un şiirlerden oluşan Uyan Kazak! adlı eseri Kazakları bozkıra artan Rus göçü ve göçebe kültürü ve ekonomisi üzerindeki etkisine
karşı çıkmaya, karşı çıkabilmek için de Kazakları birleşmeye çağırıyordu. 1911’de
ise Kazakistan gazetesi çıkmaya başladı. Gazetenin redaktörlerinden Ömer Karaşi
(Karaşev, 1872-1920) Bökey Ordası’ndan fakir bir ailenin oğludur. Önce bir Tatar
medresesinde okumuş, daha sonra İstanbul’a gitmiştir.