XIX. YÜZYIL TÜRK DÜNYASI - Deneme Sınavı - 7

Dinde sonradan ortaya çıkan inanç ve davranışlardır. İslam âlimleri, iyi ve kötü bid’at ayırımına gitmiş olmakla birlikte, bu tabir genel olarak dinde olumsuz anlamda ortaya çıkan bozuk fikirler ve uygulamalar anlamında kullanılmıştır. Doğru cevap D’dir.

Selefiyeci akımdan çok fazla etkilenen Rızaeddin b. Fahreddin, toplumların ilerlemeleri veya gerilemelerini dayandıkları inancın sağlamlığına bağlıyordu. Ona göre, İslam milletlerinin geri kalmasının sebebi, son asırlarda İslam dünyasında din anlayışının özünden sapması, yani akidenin bozulmasıydı. Eğer Müslümanlar tekrar eski güçlerine erişmek istiyorlarsa, İslam’ı selefin anladığı yolda anlamaya çalışmalıydılar. Doğru cevap E’dir.

Dinî ıslahçılar arasında tasavvufa uzak duran, hatta onun aleyhinde bulunanlar da vardı. Bunlar arasında Ufa’lı bir mollanın oğlu olan Ziyaeddin Kemalî’yi zikretmek gerekir. Kemalî, Kahire’de meşhur din bilgini ve reformist Muhammed Abduh’tan ders aldı. Sosyoloji, fikir tarihi ve felsefe konularında yazılanları Arapça tercümelerinden okudu. İslam öğretilerini müspet ilimlerin son zamanlardaki verileri ile uzlaştırmaya, ilmin ve felsefenin ortaya koyduğu her hakikatin Kur’an’da olduğunu ispata çalıştı. Medine ve Kahire’deki tahsilinden sonra Rusya’ya döndü ve Ufa şehrindeki Osmaniye medresesinde muallim oldu. 1906’dan sonra ise Ufa’daki Âliye Medresesinin baş müderrisi ve imamı oldu. Kur’an’ı Tatar diline çevirdiyse de tercümenin yayınlanmasına izin verilmedi. Doğru cevap B’dir.

İslam uleması arasında ilahiyat tartışmaları sürerken XIX. yüzyılın ikinci yarısında Rusya’da önemli sosyal değişiklikler yaşanmaktaydı. Özellikle, 1860’lardan sonra Rus üniversitelerinde okuyan Müslüman talebelerin, Rus okullarında ders veren Tatar muallimlerin ve Ruslarla yakınlık kuran ulemanın sayısı artmaktaydı. Müslüman soylularının ve tüccarlarının çocukları Rus okullarında okuyarak Batı medeniyeti ile temasa geldiler. Rus dili ve edebiyatının onlar arasında yayılması ve Batı’yla olan temasın artması sonucunda yerel aydınlar arasında seküler reformculuk yaygınlaştı. Doğru cevap A’dır.

Abdurrahim Otuz İmenî, kuzey kutbuna yakın bölgelerde Cuma ve Bayram namazlarının kılınamayacağı görüşündeydi. Bu görüş onun şakirtleri ve bazı imamlar arasında yayıldı; onu takip eden imamlar bu yüzden görevlerinden alındılar. Onun bir başka düşüncesine göre, kısa gecelerde vakit girmediği için yatsı namazının kılınması doğru değildi. Onun bu sözü Samara, Ufa ve Kazan vilayetlerinin birçok yerinde meşhur oldu. En çok da bu iddiasıyla ünlendi. İmamlar, müderrisler, hatta bazı tarikat şeyhleri bu söze göre amel etmeye başlayıp yatsı namazını terk ettiler.

Şihâbüddin Mercanî 1876’da Rus hükûmeti tarafından açılan Tatar Muallim Mektebinde (Rusçası: Tatarskaya Uçitel’skaya Şkola) din dersi muallimi olarak ders verme teklifini kabul etti. O zaman bir mollanın Rus okulunda ders vermesi düşünülemeyecek bir işti; dostları bile bu durumu yadırgadılar. Ona muhalif olan mollalar bu tepkinin artmasına sebep oldular; onun Rus misyonerlerle birlikte çalıştığını ve Müslüman mekteplerine Rusça dersinin konulmasının baş sebebi olduğunu ileri sürdüler.

Zeynullah Resulî’nin müritlerinden olan Âlimcan Barudî (1857-1921), Tatar eğitim reformu hareketinde ayrı bir yere sahiptir. 7 yıl eğitim aldığı Buhara medreselerinde birçok kusur görmekle beraber, burada ilme ve ilim adamlarına gösterilen saygı ve halkın sade yaşayışı onda olumlu izlenimler bıraktı. Kazan’a döndüğünde Muhammediye Medresesi adıyla ünlenen bir okul açtı. Medresesinde Buhara’dakinden oldukça farklı bir program uyguladı. İhmal edildiğini düşündüğü Kur’an, Hadis ve İslam tarihi derslerine ağırlık verdi. Doğa bilimleri, matematik, tarih ve coğrafya derslerini medrese müfredatına dâhil etti.

Tasavvufa uzak duran, hatta onun aleyhinde bulunan Ziyaeddin Kemalî Kahire’de meşhur din bilgini ve reformist Muhammed Abduh’tan ders aldı. Sosyoloji, fikir tarihi ve felsefe konularında yazılanları Arapça tercümelerinden okudu. Kur’an’ı Tatar diline çevirdiyse de tercümenin yayınlanmasına izin verilmedi.

XIX. yüzyılın son çeyreğinde dinî konulara değil, seküler ilgilere sahip olan ve Batı’yı daha iyi tanıyan bir aydınlar grubu ortaya çıktı. Bu grubun önde gelen temsilcileri olarak, İsmail Gaspıralı, Yusuf Akçura, Zeki Velidi (Togan) ve Sadri Maksudi sayılabilir.

XIX. asırda Tatar-Başkurtların fikir hayatı ve medeniyeti büyük ölçüde Buhara Hanlığının etkisi altındaydı. Tatarlar teknoloji, ticaret ve eğitim alanlarında değişim olgusunu yaşarlarken, bir taraftan da geleneksel bir toplum olma özelliğini sürdürüyorlardı. Tatar edebiyatı daha ziyade tasavvufun tesiri altındaydı; tanınmış Tatar yazarları ve şahsiyetleri, şu veya bu şekilde tasavvufla alakası olan kişilerdi. En büyük toplumsal güç ulemanın elindeydi; din ve eğitim işlerinin idaresi onların elindeydi.

Rusya Müslümanlarının yenileşme hareketi esas olarak şu beş ana kolda ilerledi. 1. Edebiyatta yenileşme 2. Eğitim reformu 3. Dilde birlik 4. Müslüman kadınların özgürleşmesi 5. Milli ve siyasi bilinçlenme.

Yeni nesil yazarlar içinde roman tarzında ilk eseri yazan Musa Akyiğitzade’dir. Penza’daki Rus gimnazyasında (lisesinde) okuyan yazar, 1886’da yayınladığı Hüsameddin Molla adlı romanında Kazan Türklerinin sosyal hayatını ele aldı. Geleneksel edebiyattan farklı olarak ilk defa Avrupa tarzında yazılan bu eserde bir mollanın maceralarını ve aşk hikayesini anlattı.

Ayaz İshakî, 1902’de Üç Kadınla Hayat adlı bir tiyatro eseri kaleme aldı. 1905’te sahneye konulan bu eser, İdil-Ural bölgesinde Tatar lehçesinde oynanan ilk tiyatro eseriydi.

Rusya Türklerinin en büyük lideri Kırımlı İsmail Gaspıralı'dır (Gasprinski) (1851- 1914). Rusya Türklerinin fikrî, kültürel ve siyasî hareketleri onun çıkardığı Tercüman gazetesi ile başlar.

“Usûl-i cedit” denilen öğretim metodunun kuralları şunlardı: Mektebe talebe kabul edilmesi senede iki defa olup her zaman talebe kabul edilmiyordu. Her çocuğa ayrı ders gösterilmeyip okul üç-dört sınıfa ayrılıyor, öğrencilerin hepsine birden ders veriliyordu. Okuma bilmeyen talebeye elifba birden gösterilmiyor, önce kolay hecelerden başlanıyordu. Okuma-yazma Türk dilindeydi. Çocuklara vurmak, dövmek, bağırmak yerine okul çocuğa sevdirilmeye çalışılıyordu. Okuma-yazma öğrenen öğrenci, temel dinî bilgiler (ilmihal), hesap, güzel yazı ve kompozisyon derslerine başlıyordu. Yılda bir kez büyük sınav yapılıyor, bir yıllık ilerleme ölçülüyordu.

Gaspıralı, iddia edildiği gibi, değişik Türk boylarının dillerini birleştirmekten söz etmiyordu. O, aydınların kendi aralarında anlaşabilecekleri ortak bir yazı dili oluşturulmasından bahsediyordu. Ayrıca, yine sanıldığının aksine, Gaspıralı İstanbul Türkçesini örnek almak fikrinde değildi; bunu bizzat kendi ifadelerinden öğreniyoruz. Osmanlı Türkçesinin diğer Türk lehçelerine göre işlenmiş ve edebiyatı diğerlerine göre zengin ve ilerlemiş olduğu ve bu sebeple Türk kavimleri arasında yayılacağı görüşünde değildi. Aksine, Osmanlı şivesinin öz Türkçeden oldukça uzaklaşmış, Arapça, Farsça ve diğer dillerden kelimelerle dolmuş olduğunu ve Türk şivelerinin en zoru hâline geldiğini düşünüyordu. Arap alfabesinin değiştirilip Latin alfabesinin alınması fikrine karşı Gaspıralı muhafazakâr bir tutum benimsedi; bu fikri ileri sürenlere karşı yazılar yazdı.

1893 yılında Türkistan’a seyahat eden ve kadınlar konusunda duyarlı olan Tatar aydını Muhammed Zâhir Bigi, Türkmenler arasında dolaşırken Türkmen kadınlarının diğer Müslüman kadınlara kıyasla serbest olduklarını, Türkmenlerin kadın meselesinde Avrupa’dan bile ileri durumda olduklarını yazıyordu. Onun anlattığına göre, Türkmen kadınları yüzlerini örtmüyor, erkeklerle aynı mekânda oturuyorlardı; hemen her işte onların görüşlerine başvuruluyordu. Önemli toplantılarda topluluğun yarısı Türkmen kadınlardan oluşuyordu; böylece, erkeklerin söz ve fikirleriyle kadınların söz ve fikirleri dengeleniyordu.

Rusyalı Müslüman kadınların ilk defa kendilerini ifade etmeleri 1906’da Bahçesaray’da yayınlanan Âlem-i Nisvân dergisiyle oldu. Dergi, Gaspıralı’nın kızı Şefika Hanım’ın editörlüğünde, Tercüman gazetesinin ilavesi olarak çıktı. Sayfalarını neredeyse tamamen kadın ve aile konularına ayıran bu dergi, ileri ülkelerde kadınların yeni kazanımları, eğitim sorunları, kadın ve kızların uğradıkları haksızlıklar, kızların küçük yaşta evlendirilmeleri, evlenirken rızalarının alınmaması gibi konuları gündemine taşıdı.

Avrupa medeniyetiyle olan temas sonucunda ortaya çıkan modern Tatar edebiyatının öncüsü olarak Kayyum Nâsırî gösterilir. Onu Tatar aydınlanmasının başlatıcısı olarak kabul edenler de vardır. Nâsırî geleneksel medrese eğitimi almış olmakla birlikte, onun yolu muhafazakâr ve reformcu ulemanın yolundan başkaydı. Reformcu ulema medrese kurmak ve halkı cami minberinden aydınlatmak yolunu seçmişken, Nâsırî hiçbir geleneksel kayda bağlı olmaksızın, bağımsız bir yazar olarak hareket etti.

1855 yılından itibaren kitap yayınlamaya başlayan Nâsırî’nin en bariz özelliği, sürekli olarak yazması ve yazdıklarını binbir güçlükle de olsa yayınlamasıdır. Popüler bilimsel eserlerin yanında, halk hikâyeleri ve efsanelerini topladı. Rusça eserler aracılığıyla tanıdığı Avrupa kültürü ve hayatındaki gelişmelerden Tatarları haberdar etmeye çalıştı. Kazan Tatarcasıyla salnameler ve küçük risaleler yazıp yayınladı. Yayınladıklarının ilgi çekip çekmediğine bakmaksızın yazdı. Bu yönüyle Osmanlı Türklerinden Ahmed Midhat Efendi’ye benzetilir.