XIX. YÜZYIL TÜRK DÜNYASI - Deneme Sınavı - 6

Kazan Üniversitesi 1804’te, Rusya’nın dördüncü üniversitesi olarak kuruldu. İlk kurulduğunda hocaların çoğu Alman kökenliydi. Şarkiyat Bölümünde Tatar ve İslam tarihi hakkında önemli araştırmalar yapıldı.

XIX. asrın sonunda Rusya’da birçok alanda ilerlemeler oldu. Rus orta sınıfı hızla yükseldi ve sanayiciler ön plana çıktı. Rus sanayisinin büyümesi 1890’larda olağanüstü arttı.

XIX. yüzyılın sonunda Tatarlar üzerindeki dinî baskılar arttı. Kilise gazetelerinde İslam-karşıtı propaganda şiddetlendi. Ortodoks misyoner N. İ. İlminski ve tutucu çevreler hükûmet politikasındaki etkilerini artırdılar. Orenburg Müslüman Dinî İdaresini Rusya için zararlı gören İlminski, bu kurumu ortadan kaldırmaya çalıştı. Kazan Üniversitesindeki Şarkiyat araştırmalarını misyonerlik amaçlarına hizmet ettirmek için uğraştı. Daha önce Müslüman okullarına pek müdahale etmeyen Rusya devleti, 1870’li yıllarda mektep ve medreseler üzerinde doğrudan denetim kurmaya çalıştı. Bu tarihten sonra açılan Müslüman okullarında Rusça öğretmek mecburi oldu.

Rusya Müslümanlarının yenileşme hareketi esas olarak şu beş ana kolda ilerledi. 1. Edebiyatta yenileşme, 2. Eğitim reformu, 3. Dilde birlik, 4. Müslüman kadınların özgürleşmesi,  5. Milli ve siyasi bilinçlenme.

Modern Tatar edebiyatının ve edebî dilinin öncüsü Kayyum Nâsırî'dir.

Musa akyiğitzade, 1886’da yayınladığı Hüsameddin Molla adlı romanında Kazan Türklerinin sosyal hayatını ele aldı. Geleneksel edebiyattan farklı olarak ilk defa Avrupa tarzında yazılan bu eserde bir mollanın maceralarını ve aşk hikayesini anlattı.

Rusya Müslümanlarının asıl siyasi hareketleri 1904 yılı sonundan itibaren başladı. Rusya’da hız kazanan siyasi hareketler İmparatorluğun sadık tebaaları olan Rusya Müslümanlarını da etkiledi. İki yıldan biraz fazla süren bu özgürlük döneminden sonraki 10 yıllık zamanda yeniden baskı rejimi hâkim oldu. Fakat bir kere başlamış olan siyasi ve milli bilinçlenme, kısıtlı ortam altında da devam etti. Doğru cevap D’dir.

Rusya Müslümanlarının siyasi faaliyetlerini örgütleyen kişiler içinde Abdürreşid İbrahim öne çıkmaktadır. Siyasi deneyimi olmasa bile, büyük bir cesarete sahip olan bu zat, 1904 Eylülünde Rusların Zemstvo hareketi önderleriyle görüştü. Zemstvocular (mahalli yönetim yanlıları) yasal yollardan reformlar istemekteydiler. Abdürreşid İbrahim onlarla Rusya Müslümanlarının taleplerini ve ihtiyaçlarını konuştu. Onların programlarını aldıktan sonra değişik vilayetlerdeki Müslüman ileri gelenleriyle görüşmeler yaptı; ne yapılması gerektiği konusunda bir hareket planı hazırladı.  Doğru cevap C’dir.

Yaklaşan seçimler nedeniyle 1906 yılı Ocak ayında aceleyle ikinci bir kongre yapılmasına karar verildi. İttifak’ın henüz belirlenmiş bir programı yoktu. Müslümanlardan bazıları “aftonomist” (özerklikçi), bazıları sosyalist, bazılarıysa diğer partilere angaje oldular. Vilayetlerde yapılan toplantılarda fikir ayrılıkları baş gösterdi. Ulema, aydın fikirli, seçkinler ve soylular farklı fikirlere sahiptiler. Kongredeki en önemli konu, seçimlerde hangi parti ile ittifak kurulacağı meselesiydi. Mevcut partilerin programları incelendikten sonra, program ve ideolojik çizgi bakımından Müslümanlara en uygun olanın Meşrutiyetçi Demokrat (Kadet) Partisi olduğu kararlaştırıldı. Doğru cevap E’dir.

III. Kongrede eğitim ve kültür meseleleri hakkında önemli kararlar alındı: Sıbyan mekteplerinde öğrenciler ilk üç sene yerel şivede ders gördükten sonra, 4. sınıfta ortak Türk dilinde okuyacaklardı. Rüştiyelerde eğitim bütünüyle ortak Türk dilinde yapılacaktı. Bu proje uygulandığında, Rusya’daki bütün Türk kavimleri arasında ortak bir yazı dili oluşturma yolunda önemli bir aşama daha gerçekleşmiş olacak, Türk şiveleri arasındaki mesafe azalacaktı. İlkokullarda Rus dili zorunlu olmayacaktı; Rusça dersi Müslüman orta öğretim okullarında (rüştiyelerde) yabancı dil gibi öğretilecekti. Müslüman okullarında tek program uygulanacak, böylece okul sisteminde birlik sağlanacaktı. Gimnazya gibi Rus orta mekteplerinde okuyan öğrencilere, dinî bilgiler, milli dil ve yazı öğretmek için yurtlar açılacak, böylelikle onların milli ve dinî kimliklerinin korunması sağlanacaktı. Doğru cevap B’dir.

Sayıları fazla olmamakla birlikte Tatar Bolşevikleri 1907’de yayınlanan Ural adlı bir gazete etrafında toplandılar. Sovyet yazarları abartsa da, onların toplumsal bir tabanı yoktu. Kazanlı Hüseyin Yamaşev ve Galimcan Seyfeddinov’un önderliğindeki Bolşevikler, “Uralcılar” adıyla bilinen küçük bir gruptan ibaretti. “Gerçek halk temsilcileri” olarak gösterilen bu grubun Kazanlılar için hayati önem taşıyan sorunlarla ilgileri yoktu. Ural gazetesi aynı yılın Nisan ayında kapatıldı. Grubun önderlerinden Ömer Teregulov, iç savaş yıllarında Sovyet-karşıtı bir tutum benimsedi. Doğru cevap A’dır.

Kazan’daki Tañcılar hareketinin bir benzeri Kırım’da Genç Tatarlar adıyla ortaya çıktı. Onlar da Rus inkılâpçılarından etkilendiler; inkılâpçı eylemlere katıldılar. Rus istibdat rejimini devrim yoluyla devirmek yanlısıydılar. Liderlerinin çoğu Akmescit’teki Tatar Öğretmen Okulunda okumuşlardı. Karasubazar’da Vatan Hâdimi adında adlı gazete etrafında toplanan bu gençlerin lideri Abdürreşid Mehdi idi. 1906’da çıkmaya başlayan bu gazeteyi çekip çevirdi. Doğru cevap E’dir.

Tatar kadın gazeteleri, Rusya’da Müslüman kadın hareketinin sesini duyurmasında önemli bir misyon üstlendiler. 1906’da Tercüman gazetesinin ilavesi olarak çıkan Âlem-i Nisvan ile 1913 sonunda yayın hayatına katılan Süyüm Bike dergileri kadınlara yapılan haksızlıkları, eğitim meselelerini ve gelişmiş ülkelerdeki kadın hareketlerini dile getirdiler. Doğru cevap B’dir.

“Rusya Türkleri” olma bilinci XX. yüzyıl başında Batıdan gelen millet anlayışının tesirleri altında gelişti. O da daha ziyade aydın ve okumuş kesim arasında gelişen bir durumdu. “Rusya Türkleri” tabiriyle kastedilen aslında Müslüman Türklerdi. Müslüman olmayan Türkler bu kapsamda düşünülmüyordu. Volga boyunda yaşayan Hıristiyan Çuvaşlar, doğu Sibirya’daki Yakutlar veya Altaylardaki Türk soylu topluluklar bunun dışındaydı. Doğru cevap A’dır.

Tatar adı değişik dönemlerde farklı anlamlarda kullanılmıştır. Müslüman tarihçileri için Tatar, Cengiz Han Moğolları anlamına gelmekteydi. XIX. yüzyılda ise Rus yazarları bunu Kafkasya, Sibirya, Kırım ve Kazan bölgelerinde yaşayan Türk halkları için kullanıyorlardı. Sovyet döneminde ise Tatar tabiri sadece Kırım ve Kazan’ın Türk kökenli halkları için kullanıldı. Tatar adı üzerindeki tartışmalar XIX. asrın son çeyreğinde başladı. Tatar tarihçisi Mercanî, Tatar adının kullanılmasında bir sakınca görmüyor, hatta teşvik ediyordu. Kendilerini sadece Müslüman olarak tanımlamakta ısrar edenlere, kendilerinin Tatar şeklinde bir de kavmî adlarının olduğunu hatırlatıyordu. Tatar adından sakınmanın önemli bir sebebi de bunun Rusya’da “vahşi ve zalim” nitelemeleriyle özdeşlemiş olmasıydı. Birçok Rus yazarı, “Tatar boyunduruğu” altında yaşadıkları 240 yıllık dönemi, Rusya’nın en bahtsız ve karanlık zamanı olarak tasvir ediyorlardı. Bu sosyal baskının da etkisiyle olsa gerek, bir kısım Tatar aydınları kendilerini tanımlarken Bulgar adını tercih etmeye başlamışlardı. Doğru cevap C’dir.

Yeni hükümetin vaatleriyle ümitlenen Müslümanlar, bu imkanları en iyi şekilde değerlendirmek amacıyla taleplerini belirleyerek geçici hükûmete sunmak için faaliyete geçtiler. 1-11 Mayıs 1917’de Moskova’da Bütün Rusya Müslümanlarının Kurultayı adı altında çok geniş katılımlı bir kongre düzenlediler. Bu, Rusya Müslümanlarının V. genel kongresiydi. Kongreye her kesimden katılım oldu. Rusya’nın her tarafından delegeler geldi. İlk defa olarak çok sayıda kadın da katıldı; bunların tamamına yakını Kazan ve Kırım kadınları olup birkaçı da Kazaklardandı. Doğru cevap C’dir.

İsmail Gaspıralı Slavlık fikrinin karşısında durarak halkı tek bir dil ve inanç çatısında toplamayı amaçlamıştır.

Ceditçilik denen sosyal ve fikrî akım İsmail Gaspıralı’nın adıyla özdeşleşmiştir; bu
akımın başlatıcısı odur.

Gaspıralı, Osmanlı dilini, sadeleştirmek veya Türkleştirmek girişimlerinin olumlu bir sonuç vermediğini, dolayısıyla Osmanlı Türkçesinin Rusya Türklerine örnek oluşturamayacağını düşünüyordu. Onun öngördüğü dil, 1883’den beri Tercüman gazetesi aracılığıyla yaygınlaştırmaya çalıştığı Kırım Türkçesiydi. Osmanlı Türkçesine yakın olan Kırım Türkçesi, Kıpçak lehçesinden de unsurlar taşıması sebebiyle, bütün Türk lehçeleri arasında “orta” bir konumdaydı. Zaten coğrafî olarak da Kırım, Türk bölgeleri arasında ortada bulunuyordu.

Rusyalı Müslüman kadınların en güçlü ve uzun ömürlü yayın organı olan Süyüm Bike Dergisi'nin amaçları şunlardır: İçtimaî, iktisadî ve ahlakî yönden kadınların durumlarını iyileştirmek, kadınları her yönden himaye etmek, onları zamanın gidişinden haberdar etmek, kendi haklarının bilincine varmalarını sağlamak, gerçek İslam’ın kadınlara bakışını ortaya koymak, kadınlara eğitim konusunda yol açmak, gelişmiş toplumlarda kadınların kazanımlarını bildirmek, sağlık, çocuk terbiyesi, yeme-içme ve ev işleri gibi konularda kadınları bilgilendirmek.