XIX. YÜZYIL TÜRK DÜNYASI - Deneme Sınavı - 5

Osmanlı aydınlarının imparatorluk dışındaki Türkleri keşfetmeleri XIX. yüzyılın ikinci yarısında oldu.

Osmanlı aydınlarının imparatorluk dışındaki Türkleri keşfetmeleri XIX. yüzyılın ikinci yarısında oldu. 1860’lı ve 1870’li yılların sonunda, Türkistan’da Rus ve Çin işgalleri sırasında, Osmanlı aydınlarının dikkatleri doğudaki kardeşleri üzerine yöneldi. Bu ilgi ve yakınlık hissi daha ziyade din temelindeydi. Fakat giderek milli ve ırki bağlar da ön plana çıktı. Rusların Türkistan’da ilerlemeleri karşısında Osmanlı basınında Türkistan hakkında çıkan yazılar bu ilgiyi arttırdı. Avrupa’da
Türkoloji araştırmalarının ortaya çıkması ise Türk aydınları arasındaki soy birliği
bilincinin gelişmesini sağladı. Türk aydınları asıl vatanlarının Orta Asya olduğundan ve oradaki soydaşlarının varlığından haberdar oldular.

Ahmed Midhat Efendi (1844-1912): Osmanlı Türkleri içinde Rusya Müslümanlarını etkileyen en önemli simadır.

Molla: Rusya Müslümanlarında “din adamları” veya “ulema” sınıfı anlamında kullanılan genel bir tanımdır.

Osmanlı muallimleri Rusya'ya gittiklerinde onları asıl şaşırtan şey Rus okullarında gördüğü nizam ve intizamdı; Halil Sami, Rus okullarının binalarının güzelliğine ve temizliğine hayran kaldı. Öğrencilerin sokak ve caddelerde serbest, her türlü kaygıdan arınmış ve mutlu bir şekilde hayat sürmekte olduklarını gördü. Her sabah Astrahan’ın muntazam caddelerindeki kaldırımlarda akın akın okullarına giden Rus çocuklarını görerek hüzünlendi. “Bedbaht vatanıma böyle mesut ve bahtiyar günleri görmek nasip olabilecek mi?” diyordu.

Hüseyin Cahid, Hâlid Ziya, Tevfik Fikret ve Cenab Şehabeddin gibi sanatçılar Servet-i Fünun akımının en tanınmış temsilcileridir. Ortaya koydukları edebi eserlerde konuşma dilinden uzaklaştıkları, Arapça ve Farsça kelime ve tamlamalara gereğinden fazla yer verdikleri görülmektedir.

Sibiryalı Abdürreşid İbrahim kendisi gibi Rusya Müslümanlarından olan Troyskili Ahmed Taceddin’le beraber Teârüf-i Müslimîn (1910-1911) adında bir dergi çıkardı. Bu, Tatarların Rusya dışında çıkardıkları ilk dergiydi. Derginin amacı, teârüf (tanıştırmak) idi; Müslüman toplulukları (özellikle Osmanlı ve Rusya Müslümanlarını) birbiriyle tanıştırmayı hedefliyordu.

Tatar aydınları içinde Meşrutiyet dönemi İstanbul’unu en iyi gözlemleyen kişi Fatih Kerimî’dir (1870-1937). İstanbul Mektubları adıyla kitaplaştırdığı izlenimleri, Türk aydınlarının ve toplumunun felaket yıllarındaki ruh halini çok iyi bir şekilde yansıtmaktadır. Eserin hemen her yerinde Rusya Tatarları ile Osmanlı Türklerinin kültür seviyeleri, psikolojileri ve aydınları karşılaştırılmaktadır.

İsmail Gaspıralı’nın mekteplerde uyguladığı kolay okuma metodu olan Usûl-i cedid, tedricî ve savtî idi. Kolaylığı da bu iki özelliğinden geliyordu. Tedricîden maksat, çocuklara önce üç harf vermek, sonra birer harf ilave ederek devam etmekti. Savtî (fonetik) demekten maksat ise harfleri değil sesleri öğretmekti.

I. Dünya Savaşının başlamasıyla Osmanlı ve Rusya Türkleri arasındaki ilişkiler sıkıntılı bir döneme girdi. İki devlet arasında yayınların gidip gelmesi kesildi. Rusya’daki Müslüman basını katı bir sansüre uğruyor, Osmanlı Devleti hakkında en ufak bir olumlu haber bile verilemiyordu. Rus parlamentosunda Türk-karşıtı fikirler dile getiriliyordu. Bu durum Rusya Müslümanlarını rahatsız etmekle beraber, bunu yazılı veya sözlü ifade etmeleri mümkün olamıyordu. Savaş, Rusya Müslümanlarını oldukça zor bir duruma sokmuştu: Bir tarafta tebaası oldukları Rusya Devleti, diğer yanda dindaşları ve soydaşları olan Osmanlı Türkleri bulunuyordu. Müslüman vekillerin ılımlı istekleri bile Rusların tutucu ve milliyetçi kesimini kuşkulandırıyor, Pan-Türkist olarak suçlanmalarına yol açabiliyordu.

Kazan Üniversitesi: 1804’te, Rusya’nın dördüncü üniversitesi olarak kuruldu. İlk kurulduğunda hocaların çoğu Alman kökenliydi. Şarkiyat Bölümünde Tatar ve İslam tarihi hakkında önemli araştırmalar yapıldı. Bu araştırmalar değişim yanlısı Tatar aydınların ilgisini çekti ve onların modern anlamda kendi tarihlerine yönelmesinde etkili oldu.

Rusya yönetiminde yaşayan Türk topluluklarının sosyal ve kültürel hayatlarında açık farklılıklar vardı; bazıları hala göçebe halinde yaşadıkları halde, bazıları medeni hayatın en yüksek basamaklarına kadar ilerlemişlerdi. Bu kavimler değişik zamanlarda Rus istilasına uğradılar. XVI. yüzyıldan beri Rus hakimiyetinde yaşayan bölgeler (İdil boyu) ile Türkistan’ın kuzeyindeki Kazak bozkırları, güneydeki Türkmen ülkesi ve vassal olarak hayatını sürdüren bölgeler (Buhara, Hive hanlıkları) arasında önemli medeni farklar mevcuttu. Öncekiler kapitalizm öncesi, hatta kapitalist gelişme aşamasına erişmişken, diğerlerinin çoğu hâlâ göçebe ve kabilevi bir hayat tarzını sürdürmekteydiler. Kazan’da ve Bakü’de ticaret burjuvazisi yükselmekteydi. Türkistan’da ise Rusların yeni ele geçirdikleri topraklar hâlâ feodal veya feodal-öncesi aşamadaydı. Türkistan’ın göçebe halkları (Kazaklar, Kırgızlar, Karakalpaklar, Türkmenler ve Özbeklerin bir kısmı) kabilevi yapılarını sürdürmekteyken, Özbekler ve Fars dilli Tacikler yerleşik bir hayat sürmekteydiler. Doğru cevap A'dır.

Başkurtlar: Kazan Tatarlarına komşu olan Başkurtlar, Urallar ile Orta İdil arasında, Ufa, Vyatka, Perm ve Orenburg yönetimi sınırları içinde yaşamaktaydılar. Onların bu dönemdeki nüfusu 757 bin kadardı. Dil ve edebiyat bakımından Tatarların etkisi altındaydılar; kendi dillerine çok yakın olan Tatar edebi dilini kullanıyorlardı. Ancak, Tatarlara göre oldukça farklı bir hayat tarzına sahiptiler. Büyük bir kısmı göçebe vaziyette olup kabile yapıları oldukça güçlüydü. Edebiyatlarında kahramanlık, sevgi ve halk şiiri çok gelişmişti. XX. yüzyılın başında ayrı bir Başkurt edebi dili şekillenmeye başladı. Buna göre doğru cevap D'dir.

En azından XIV. yüzyıldan beri kendi edebi dillerini kullanmakta olan Türkmenler, XV. yüzyılda Çağatay edebi dilinin etkisi altına girdiler. Bu durum birkaç asır devam etti. XVIII.-XIX. yüzyılda Türkmen edebi dili yeniden canlandı ve 1917 Ekim Devrimine kadar devam etti. Sovyet döneminde ise Teke ve Yomud şivelerine dayanan yeni bir Türkmen edebi dili oluşturuldu. Doğru cevap E'dir.

Rusya Türkleri içinde ilk defa Rus hakimiyetine düşen, medeni uyanışları yüz yıldan fazla bir zaman önce gerçekleşen, diğer Türk toplulukları arasında medeni öncülük rolünü üslenen Kazan Tatarlarıdır. Doğru cevap B'dir.

Kazan Hanlığı’nın düşmesi önemli sonuçlara yol açtı. İdil boyunda VI. yüzyıldan beri devam eden Türk hâkimiyeti son buldu. Rusların Hazar sahillerine, Kafkasya’ya ve doğuya doğru yayılmasının önü açılmış oldu. Rusya Kazak bozkırlarına ve Sibirya’ya doğru ilerleme imkanı buldu. Bu yüzyılın son çeyreğinde Rus-Kazakları (Kozaklar) doğuya doğru ilerleyerek Sibir Hanlığını ele geçirdiler. 1556’da Astrahan Hanlığı’nın da Ruslar eline geçmesiyle Rusya ve Osmanlı devletleri sınırdaş oldular. Türkistanlı hacıların geçiş güzergahı olan Astrahan yolu tıkandı. Türkistan hanlıkları bu yolu yeniden açabilmek için Rus hükümdarına başvurmak zorunda kaldılar.

Kazan’ı ve Astrahan’ı ele geçiren Rus Devleti, önemli bir yabancı unsuru bünyesine katmış oldu. Böylelikle Rusya yeni tebaalar edindi ve imparatorluk olma yoluna girdi. Daha önce yabancı tebaası olmayan Rus devletinin Müslüman tebaaya karşı siyaseti onları din değiştirmeye zorlama şeklinde oldu. Tatarlar, iki yüz seneden fazla ağır bir baskı altında kaldılar. Rus Devleti, bu süre içinde onları baskı yoluyla Hıristiyanlaştırmaya çalıştı. Bu baskılar Tatarları pasif direnişe ve İslam dinine daha sıkı sarılmaya yöneltti. Doğru cevap C'dir.

İslam ilahiyatını “rasyonalist” esaslara göre sorgulayan biri olarak sunulan şahsiyet, Molla Ebunnasr Kursavî’dir (1776-1812). Bazı araştırmacıların onu “dogmaları sarsan”, “geleneksel otoritelere karşı çıkan”, “yenilikçi” veya “Ceditçi” olarak sunmaları bir yanılgıdır. Aynı şekilde onunla tartışmaya giren ulemayı da “mutaassıp” olarak nitelemek hatadır. Tatar dinî reform düşüncesinin babası sayılan Kursavî “yeni” bir şey ileri sürmüyordu; sadece İslam düşünce tarihinde olagelen bazı ilahiyat tartışmalarını yeniden gündeme getiriyordu. Buhara medreselerinde dinî bilimler çerçevesinde okutulan kelâm konularını Yunan felsefesinin etkileri olarak görüyor ve İslamın bu gibi etkilerden arındırılıp ilk dönemdeki (selef zamanındaki) sadeliğine döndürülmesi gerektiğini savunuyordu. Kursavî’nin reformist sufilerden, özellikle Hindistan’daki Nakşibendî tarikatına mensup Ahmed Sirhindî’nin (İmam-ı Rabbani) fikirlerinden etkilendiği anlaşılmaktadır. Buhara’daki medrese eğitimi sırasında tanıştığı Nakşibendi şeyhi Niyazkulu Türkmanî’nin sohbetlerinde bulunduğu sırada bu fikirlerle tanışmış olmalıdır.

Kursavî’nin fikrî oluşumu şöyledir: Meçkere medresesindeki tahsili sırasında yetenekli olduğunu gösterdi. Bazı konularda hocasının söyledikleri ile yetinmedi. Bu dönemde ilim merkezi ve kültür kaynağı olarak kabul edilen Buhara şehrine gitti. Orada çok revaçta olan kelâm ilmiyle uğraştı; bu konuda son derece iyi yetişti; hocalarını bile geride bıraktı. Fakat bir noktadan sonra, bütün bu öğrendiklerinin dinî açıdan ne işe yarayacağı konusunda kendini sorguladı. İlim adına biriktirdiği şeylerin birtakım zanlardan ve Yunan felsefesinin uzantılarından ibaret olduğu kanaatine varıp pişmanlık duydu. Yunan felsefesi yerine iman düşüncesine (hikmet-i imaniye) yönelmeye karar verdi. Kitap ve Hadis konularını araştırmaya başladı ve giderek bu ilimlerde ustalık kazandı. Büyük tefsir ve hadis âlimlerinin, tasavvuf ehlinin eserlerini inceledi. Buhara’nın tanınmış şeyhlerinden Niyazkulu Türkmanî’ye bağlandı ve dört yıl onun sohbetlerinde bulundu. Bundan sonra yazmakla ve talebe yetiştirmekle meşgul oldu. Eserlerinde içtihat kapısının açılmasını savundu; taklidi reddetti. Doğru cevap B'dir.

XIX. asırda Kazan Tatarları arasında güçlü bir dinî reform hareketi ortaya çıktı. İlahiyat konularında fikir yürütme becerisine sahip olan Tatar uleması, İslam dünyasından gelen öze dönüşçü eğilimlerin de etkisiyle reformist bir söylem geliştirdi. Reformcular, geri kalmışlıktan kurtulmanın çarelerini İslam’ın özüne dönmede ve yabancı tesirlerden arınmada görüyorlardı. Doğru cevap E'dir.

Mercânî’nin eleştirdiği konu medrese eğitiminin temelini oluşturan mantık ve kelâm dersleriydi. Kelâma karşı çıkıyordu çünkü kelâmcıların Grek felsefesinin karmaşık konularını taşımak suretiyle İslam dininin ilk dönemindeki saflığını karmaşık felsefî nazariyelerle bulandırdıklarını düşünüyordu. Medreselerde kelâm konularına ve onu anlamak için lazım gelen mantık derslerine ağırlık verilmesi neticesinde talebenin gerçek İslami ilimlerden (Kur’an ve Hadis
eksenli eğitimden) uzaklaştığı kanaatindeydi. Talebenin yıllarını harcayan ve pratikte hiçbir faydası olmayan kelâm tartışmalarının eğitimi etkisiz kıldığı görüşündeydi. Doğru cevap A'dır.

Dinî reformcular içinde en çok yazanı ve en ağır başlısı Rızaeddin b. Fahreddin’dir (1858-1936). Din âlimi olmasının yanında, bir tarihçi, gazeteci, biyografi yazarı ve pedagogdur. Çalışkanlığı ve kendi kendini disipline etme yeteneği ile öne çıktı. Diğer reformcu âlimlerin aksine çok az seyahat etti; Buhara’ya bile gitmedi. Kendi ifadesiyle, ilme büyük sevgi ve istidadı olmasa ve kendi kendini yetiştirmeseydi belki köy imamlığından öteye geçemeyecekti.

Onun fikrî oluşumuna etki eden iki unsurdan biri Tercüman gazetesidir. Daha medrese yıllarında tanıdığı bu gazete sayesinde edebiyattan ve dünyada olup biteni takip etmekten lezzet almaya başladı. Dilde Türkçülük yolunu seçmesi ve Türk kavimlerinin birliği ülküsüne bağlanması bu sayede oldu. İsmail Gaspıralı’nın ortaya koyduğu yeni metotla (usûl-i cedîde) eğitimi daima destekledi; Müslüman kadınların özgürleştirilmesi fikrine büyük bir duyarlılık gösterdi. Doğru cevap D'dir.