XIX. YÜZYIL TÜRK DÜNYASI - Deneme Sınavı - 4

Dinî ıslahçılar arasında tasavvufa uzak duran, hatta onun aleyhinde bulunanlar da vardı. Bunlar arasında Ufa’lı bir mollanın oğlu olan Ziyaeddin Kemalî’yi (1873-1942) zikretmek gerekir. Kemalî, Kahire’de meşhur din bilgini ve reformist Muhammed Abduh’tan ders aldı. Sosyoloji, fikir tarihi ve felsefe konularında yazılanları Arapça tercümelerinden okudu. İslam öğretilerini müspet ilimlerin son zamanlardaki verileri ile uzlaştırmaya, ilmin ve felsefenin ortaya koyduğu her hakikatin Kur’an’da olduğunu ispata çalıştı. Doğru cevap C'dir.

Rusya Müslümanlarında “din adamları” veya “ulema” sınıfı anlamında kullanılan genel bir tanımlamaydı. Müslüman din âlimleri (diğer adıyla “ruhanîler”) üç derecede sınıflandırılmaktaydı. En üst derecede müftü, kadı, nâib ve âli medreselerin müderrisleri yer almaktaydı. Orta derecede âhund, müderris ve hatib; alt derecede ise imam ve müezzin bulunmaktaydı. Doğru cevap C'dir.

Rusya Müslümanlarının örgütlenmesinin ilk belirtileri 1890’a kadar götürülebilir. O yıl hükûmetin Rusça bilmeyenlere din adamlığı görevi verilmeyeceğini duyurması Tatarları büyük bir endişeye sevk etti. Bu duruma bir çözüm getirmek isteyen Gaspıralı İsmail Bey, Nijni-Novgorod şehrinde, tanınmış Müslüman tüccarlarını çay toplantısı bahanesiyle gizlice bir araya getirdi.

Nâsırî’nin geleceğe yönelik en önemli etkisi yerel Tatar lehçesinde yazmasıdır. Onun çağdaşları, kitaplarını Doğu Türkçesiyle (Çağatayca) veya Arapça olarak yazıyorlardı.

Sıcak denizlere inmek için Japonya ile savaşan Rusya savaşı 1905 yılında kaybetmiş ve büyük bir krizin içine girmiştir.

Ayaz İshakî, 1902’de Üç Kadınla Hayat adlı bir tiyatro eseri kaleme aldı. 1905’te sahneye konulan bu eser, İdil-Ural bölgesinde Tatar lehçesinde oynanan ilk tiyatro eseriydi.

Ufa Kurultayı 10-15 Nisan 1905 tarihlerinde çeşitli bölgelerden gelen din alimlerinin katılımı ile gerçekleşmiştir.

Kafkasya’da yayınlanan Hayat ve Kaspi gazetelerinin sahibi olan kişi Ali Merdan Topçubaşı'dır.

Yapılan bir kongrede mevcut partilerin programları incelendikten sonra, program ve ideolojik çizgi bakımından Müslümanlara en uygun olanın Meşrutiyetçi Demokrat (Kadet) Partisi olduğu kararlaştırıldı.

Tançılar olarak da bilinen Tatar sosyalistler bu isimlerini Tan Yıldızı gazetesinden almışlardır.

Bahçesaray’da Tercüman adlı meşhur gazete iki dilde yayınlamaya başladı. Gazete, kısa zamanda Rusya’nın Müslüman Türk bölgelerine yayıldı. Kazan, Türkistan ve Kafkasya’ya, hatta Osmanlı ülkesinde bile okunuyordu. Tercüman 1905’e kadar tek Müslüman yayın organı oldu.

Rusya’da Kazan Tatarcasıyla yayınlanan ilk gazete Kazan Muhbiri idi. Gazete, Kazan’ın soylu ailelerinden Avukat Seyitgerey Mirza Alkin ve Yusuf Akçura tarafından 29 Ekim 1905’te çıkarıldı.

Rusya Müslümanlarının siyasi faaliyetlerini örgütleyen kişiler içinde Abdürreşid İbrahim öne çıkmaktadır. Siyasi deneyimi olmasa bile, büyük bir cesarete sahip olan bu zat, 1904 Eylülünde Rusların Zemstvo hareketi önderleriyle görüştü. Zemstvocular (mahalli yönetim yanlıları) yasal yollardan reformlar istemekteydiler. Abdürreşid İbrahim onlarla Rusya Müslümanlarının taleplerini ve ihtiyaçlarını konuştu. Onların programlarını aldıktan sonra değişik vilayetlerdeki Müslüman ileri gelenleriyle görüşmeler yaptı; ne yapılması gerektiği konusunda bir hareket planı hazırladı. Doğru Cevap A'dır.

I. Kongre (15 Ağustos 1905) 1905 yılı Ağustos ayında Kafkasya, Kazakistan ve Türkistan’ın ileri gelen şahıslarına mektuplar gönderildi. Nijni Novgorod valisinden resmi izin alınamaması üzerine bir gezinti vapuru kiralanıp toplantının su üstünde yapılmasına karar verildi. Böylece Kazan, Kırım ve Kafkasya’dan gelen vekiller, Oka suyu açıklarında ilk kongrelerini gerçekleştirdiler. Doğru Cevap D'dir.

I. Kongre (15 Ağustos 1905) yılında düzenlendi. Toplantının başkanlığını İsmail Gaspıralı yürüttü. Kafkasya’da yayınlanan Hayat ve Kaspi gazetelerinin sahibi olan Ali Merdan Topçubaşı da toplantının şekillenmesinde önemli bir rol oynadı; onun sıcakkanlı ve samimi tavırları Kafkasya ve Tatar Müslümanlarını birbirine yaklaştırdı. Doğru Cevap B'dir.

1906 yılı Ocak ayında aceleyle ikinci bir kongre yapılmasına karar verildi. Diğer milletler program hazırlayıp işe girişmişlerdi. İttifak’ın henüz belirlenmiş bir programı yoktu. Müslümanlardan bazıları “aftonomist” (özerklikçi), bazıları sosyalist, bazılarıysa diğer partilere angaje oldular. Vilayetlerde yapılan toplantılarda fikir ayrılıkları baş gösterdi. Müslüman vekiller Petersburg’da toplandıklarında böyle bir kafa karışıklığı içindeydiler. Ulema, aydın fikirli, seçkinler ve soylular farklı fikirlere sahiptiler. Kongreye 108 delege geldi. Resmi izin alınamadığından, toplantılar mecburen ötede beride yapıldı. Kongredeki en önemli konu, seçimlerde hangi parti ile ittifak kurulacağı meselesiydi. Mevcut partilerin programları incelendikten sonra, program ve ideolojik çizgi bakımından Müslümanlara en uygun olanın Meşrutiyetçi Demokrat (Kadet) Partisi olduğu kararlaştırıldı. Doğru Cevap A'dır.

Rusya Müslümanları İttifakı Partisi, III. Kongre (16-21 Ağustos 1906) sonucunda kurulmuştur. Doğru Cevap C'dir.

İlk defa olarak Moskova Kongresine çok sayıda kadın da katıldı; bunların tamamına yakını Kazan ve Kırım kadınları olup birkaçı da Kazaklardandı. Türkistan’dan hiçbir kadın yoktu.

Ünitarist grubun başını çeken Kafkasyalı Ahmed Salihov (Tsalikatti), Müslümanların güçlerini birleştirmek suretiyle üniter, merkeziyetçi ve demokratik bir Rusya içinde önemli bir güç olacağı düşüncesindeydi.

III. Rusya Müslümanları Kongresi’nde Ayaz İshakî ve Fuad Tuktar’ın başı çektiği solcu gençler de aktif bir rol oynadılar. Tañ Yuldızı (Tan Yıldızı) gazetesi etrafında örgütlenen ve Tañçılar olarak bilinen 20-30 kadar eğitimli ve ilerici gençten oluşan bu grup, usûl-i cedit derecesindeki terakkiyi yeterli görmüyor, daha çabuk ve daha büyük adımlarla ilerlemek istiyorlardı. Doğru Cevap D'dir.