XIX. YÜZYIL TÜRK DÜNYASI - Deneme Sınavı - 2

Ayaz İshakî, 1902’de Üç Kadınla Hayat adlı bir tiyatro eseri kaleme aldı. 1905’te sahneye konulan bu eser, İdil-Ural bölgesinde Tatar lehçesinde oynanan ilk tiyatro eseriydi.

Rusyalı Müslüman kadınların ilk defa kendilerini ifade etmeleri 1906’da Bahçesaray’da yayınlanan Âlem-i Nisvân dergisiyle oldu.

Ceditçilik denen sosyal ve fikrî akım Gaspıralı’nın adıyla özdeşleşmiştir; bu akımın başlatıcısı odur. Rusya Türklerinin fikrî, kültürel ve siyasî hareketleri onun çıkardığı Tercüman gazetesi ile başlar.

Nâsırî’nin yolunu izleyenlerden biri Kazanlı Ayaz İshakî’dir. O aynı zamanda Rusya’daki halkçılık akımından en çok etkilenen ve bunu Tatar edebiyatına taşıyan kişidir. Onun fikrî serüveni son derece ilginçtir. Kazan’da medrese eğitimi aldığı yıllarda en münâzir (tartışma ustası) talebe olarak ünlendi. İlk okuduğu eserler daha ziyade Osmanlı eserleriydi. Namık Kemal (1840-1888) ve Abdülhak Hamid’in (1852-1937) eserlerini okudu. Tatarların hayatını konu alan romanlar kaleme aldı. Tüccarlar, medrese softaları, hocalar ve köylülerin hayatını konu alan hikâye ve komediler yazdı. Medrese hayatını, çok iyi bildiğinden, bunları güzel bir şekilde tasvir etti; zamana ters düşen görenek ve alışkanlıkları acımasızca eleştirdi. İshakî, gençlik yıllarında halkçıların (narodniklerin) ve sosyalistlerin fikirlerine tutkuyla bağlandı. Sanatın sosyal bir faydaya hizmet etmesi, yüksek tabakalar için değil, halk için olması gerektiğine inandı. Halkçı edebiyatın toplumun yükselmesinde ne derece önemli rol oynadığına dikkati çekti: Bu edebiyat hürriyet ve ilerleme taraftarıydı; zayıf ve fakirlerin savunucusuydu; temel amacı ve ideali, halkın çıkarlarına hizmet etmekti. Halkçı edebiyat, toplumsal hayattaki eksiklikleri, haksızlıkları ortaya çıkarıyor, bunların giderilmesi için çareler arıyor, okumuş kesimi ve gençleri halka hizmet etmeye davet ediyordu. Bu akımın etkisine kapılan binlerce üniversite öğrencisi, öğretim üyesi, doktor, köylere dağıldı, halka faydalı olmak için seferber oldular. Halkçılık akımından etkilenen Tatar gençleri, ulemanın Buhara’dan getirdiği eğitim sistemini beğenmiyor, toplumun devamı ve ilerlemesi için yeterli görmüyorlardı

Ortadoğu’daki reformcu İslamcılarla olan temaslar da Rusya Türkleri arasında kadın hakları konusundaki duyarlılığı arttırdı. Mısırlı reformist Kâsım Emin’in (1865-1908) fikirleri genç Tatar aydınlarca derhal benimsendi. Onun 1899’da yayınladığı Tahrîrü’l-Mer’e [Kadının Özgürleştirilmesi] adlı kitabı çok geçmeden Kazan Türkçesine çevrildi.

Ceditçilik denen sosyal ve fikrî akım Gaspıralı’nın adıyla özdeşleşmiştir; bu akımın başlatıcısı odur.

Yusuf Akçura İstanbul’a gelip yerleşen Rusyalı aydınlar içinde en tanınmışı Yusuf Akçura’dır (1876-1935). 1883 yılında, daha çocukken annesiyle beraber İstanbul’a göç eden Y. Akçura, Koca Mustafa Paşa Askeri Rüştiyesinde okudu. Kazan yurduna hayranlık duymakla birlikte, Akçura küçük yaştan itibaren bir İstanbullu olarak yetişti. Onun alışkanlıklarında ve karakterinde Osmanlı Türkünün özellikleri vardı. Doğru Cevap A'dır.

Kazanlı Ayaz İshakî Rusya’dan gelen Türk aydınları oldukça iyi bir donanımla geliyorlardı. Bu aydınların hemen hepsi halkçılık akımından ve inkılâpçı fikirlerden etkilenmişlerdi. Bunlar içinde, edebiyatçı ve eylem adamı olan Kazanlı Ayaz İshakî’nin (1878-1954) ayrı bir yeri vardır. Ayaz İshakî, 1900’lü yılların başından beri inkılâpçı bir oluşumun liderliğini yaptı. Doğru Cevap C'dir.

Sibiryalı Abdürreşid İbrahim 1910 yılı başında, Rusya Müslümanlarının tanınmış seyyahlarından Sibiryalı Abdürreşid İbrahim İstanbul’a geldi. Gezip gördüğü yerler hakkında verdiği konferanslarla büyük ilgi topladı. Kendisi gibi Rusya Müslümanlarından olan Troyskili Ahmed Taceddin’le beraber Teârüf-i Müslimîn (1910-1911) adında bir dergi çıkardı. Bu, Tatarların Rusya dışında çıkardıkları ilk dergiydi. Derginin amacı, teârüf (tanıştırmak) idi. Doğru Cevap E'dir.

Hakkında fazla bir şey bilinmeyen Troyskili Ahmed Taceddin’in Ural taraflarından gelen bir Tatar aydını olduğu anlaşılmaktadır. Ne zaman ve ne vesileyle İstanbul’a geldiği bilinmemekle birlikte, 1910’lu yıllarda Türk basınında çıkan yazılarından Rusya Türkleri hakkında derin bir bilgiye sahip olduğu açıktır. Abdürreşid İbrahim gibi o da önce İslam birliği, sonra buna bağlı olarak Türk birliği taraftarıydı. “Bizleri yekdiğerimize rabt eden cinsiyet [ırk bağı] değil İslamiyettir” diyordu. Ona göre, sosyal ve milli hayatı muhafaza eden, Türk, Tatar, Başkurt ve Mişer gibi toplulukların hepsini bir babanın çocukları yapan İslamiyet idi. Doğru Cevap A'dır.

Rus sanayi devriminin baskısını yakından hisseden Tatarlar yeni duruma ayak uydurmada başarılı olamadılar. Tatar girişimcilerden ancak bir kısmı atölyeden fabrikaya geçiş yapabildi; çoğunluk ise hızla gelişen makineleşmede Rus rakiplerinin gerisinde kaldı. Doğru cevap A’dır.

1893’te Türkistan’a seyahat eden Z. Bigi, burada gördüklerini Maveraünnehr’de Seyahat adlı eserinde topladı. Doğru cevap B’dir.

Rusya Müslümanlarını düştükleri bu çıkmazdan kurtarmak için derhal bazı tedbirlerin alınması gerektiğini söylüyordu. Gaspıralı’nın öngördüğü tedbirlerin başında eğitim reformu geliyordu. Doğru cevap C’dir.

Ceditçilik denen sosyal ve fikrî akım Gaspıralı’nın adıyla özdeşleşmiştir; bu akımın başlatıcısı odur. Doğru cevap D’dir.

Rusya Türklerinin fikrî, kültürel ve siyasî hareketleri onun çıkardığı Tercüman gazetesi ile başlar. Doğru cevap E’dir.

Onun öngördüğü dil, 1883’den beri Tercüman gazetesi aracılığıyla yaygınlaştırmaya çalıştığı Kırım Türkçesiydi. Osmanlı Türkçesine yakın olan Kırım Türkçesi, Kıpçak lehçesinden de unsurlar taşıması sebebiyle, bütün Türk lehçeleri arasında “orta” bir konumdaydı. Doğru cevap B’dir.

Gaspıralı, 1905 Devrimine kadar üstü kapalı bir şekilde, hürriyetin ilanından sonra açık açık Türk birliği fikrini gerçekleştirmek için uğraştı. 1905 yılında gazetesinin başlığı altına “Dilde, Fikirde, İşde Birlik” ibaresini koydu. Doğru cevap E’dir.

Gaspıralı’nın Kadınlar adlı risalesi (Bahçesaray, 1903), “dünyada ne kadar er kişi var ise o kadar da kadın-kız vardır” cümlesiyle başlıyordu. Doğru cevap A’dır.

Muhlise Bubî (1869- 1937): Rusya Müslümanları kadınlarının eğitimine hayatını adayan önderlerdendir; kadılık makamına seçilen ilk kadındır. Doğru cevap C’dir.

1860’lı ve 1870’li yılların sonunda, Türkistan’da Rus ve Çin işgalleri sırasında, Osmanlı aydınlarının dikkatleri doğudaki kardeşleri üzerine yöneldi. Bu ilgi ve yakınlık hissi daha ziyade din temelindeydi. Doğru cevap A’dır.