XIX. YÜZYIL TÜRK DÜNYASI - Deneme Sınavı - 11

Rusya’da 1905 yılında Japonya karşısında savaşın kaybedilmesi ile devrim başlamıştır.

1905 yılındaki Rus Devrimi sırasında öne çıkan bu üç liderde Abdürreşid İbrahim önderliğinde Rusya’daki Sünni ve Şiileri birleştirme ve Müslümanların haklarını garanti altına alma çabasıyla mücadele etmişlerdir

Müslümanlardaki bu hareketliliği gören Rus yetkililer, inisiyatifin aydınların eline geçmesini önlemek ve gelişmeleri denetimini elde tutmak amacıyla Müftülük aracılığıyla Müslümanları yönlendirmeye çalıştılar. Bakanlar Kurulu Başkanı, Orenburg Müftüsünü çağırarak ulemayı toplamasını ve Müslüman toplumun ihtiyaçlarını görüştükten sonra kendisine bir rapor halinde sunmasını istedi. Müftü Sultanev, Moskova, Kazan, Perm, Kasım, Tümen, Ufa, Said, Han Ordası, Verhval, Troitsk, Sterlitamak, Nokrat, Astrahan, Egerçi ve Çeşme ulemasını çağırdı. Müftülük tarihinde ilk defa yapılan bu toplantıya 39 din âliminin yanı sıra bazı hukukçular, fabrika sahipleri ve zenginler çağrıldı. 10-15 Nisan 1905 tarihleri arasında Ufa şehrinde yoğun katılımlı bir kurultay toplandı.

Toplantının başkanlığını İsmail Gaspıralı yürüttü. Kafkasya’da yayınlanan Hayat ve Kaspi gazetelerinin sahibi olan Ali Merdan Topçubaşı da toplantının şekillenmesinde önemli bir rol oynadı; onun sıcakkanlı ve samimi tavırları Kafkasya ve Tatar Müslümanlarını birbirine yaklaştırdı

Bu ilk kongrede Müslüman toplulukların birlikte hareket etmesi; eğitim yolunda çalışması; “umumi vatan işlerinde” Rusların ilerici aydın zümresi ve partisiyle birlikte iş görmesi kararlaştırıldı. Kurulması tasarlanan “İttifak” partisinin programı ve ayrıntılarının konuşulması sonraki kongreye bırakıldı. İsmail Gaspıralı, daha ilk kongrede ayrıntıya girilmesi taraftarı değildi. Çeşitli meselelerin ortaya konulup tartışılmasının ayrılıklara sebep olabileceğini, bu yüzden milli yararlar ve eğitim gibi genel kavramlar üzerinde mutabakat sağlanmasını yeterli görüyordu. “İttifak” örgütü kurulup her vilayette bunun şubeleri açılıp temsilcileri seçildikten sonra, teşkilatın programı ve diğer ayrıntıların görüşülmesinin daha uygun olacağını düşünüyordu

Yusuf Akçura, Kadet Partisinin kongresine katılarak İttifak’ın taleplerini iletti; parti programındaki bazı maddelerin Müslümanların ihtiyaçlarına uygun hale getirilmesini teklif etti. İstibdat yönetimi zamanlarında da Müslüman Tatarların din ve millet işlerinde bir tür özerkliklerinin olduğunu hatırlattıktan sonra, Müslümanların bu özerkliği genişletmek yönünde yoğun bir talepleri olduğunu belirtti. Parti programının ilk maddesinde örnek olarak anılan Yahudi ve Polonyalı milletlerle birlikte, Tatarlar, Özbekler ve Kazakların da zikredilmesini, Müslüman kadınlara da seçme hakkı tanınmasını ve Müslüman okullarında eğitimin ana dilde yapılmasını teklif etti. Kadet Partisi bu taleplerden çoğunu kabul etti. İlkokullarda eğitimin yerel halkın istediği dilde olması fikri kabul edilmekle birlikte, Rus diliyle eğitim hiç olmasın şeklindeki teklif kabul edilmedi

III. Rusya Müslümanları Kongresi’nde Ayaz İshakî ve Fuad Tuktar’ın başı çektiği solcu gençler de aktif bir rol oynadılar. Tañ Yuldızı (Tan Yıldızı) gazetesi etrafında örgütlenen ve Tañçılar olarak bilinen 20-30 kadar eğitimli ve ilerici gençten oluşan bu grup, usûl-i cedit derecesindeki terakkiyi yeterli görmüyor, daha çabuk ve daha büyük adımlarla ilerlemek istiyorlardı.

Kazan’daki Tañcılar hareketinin bir benzeri Kırım’da Genç Tatarlar adıyla ortaya çıktı. Onlar da Rus inkılâpçılarından etkilendiler; inkılâpçı eylemlere katıldılar. Rus istibdat rejimini devrim yoluyla devirmek yanlısıydılar. Liderlerinin çoğu Akmescit’teki Tatar Öğretmen Okulunda okumuşlardı. Bunlar arasında Hasan Sabri Ayvazov, Abdürreşid Mehdi ve Veli İbrahim gibi aydınlar ve yazarlar bulunmaktaydı. Karasubazar’da Vatan Hâdimi adında adlı gazete etrafında toplanan bu gençlerin lideri Abdürreşid Mehdi idi. 1906’da çıkmaya başlayan bu gazeteyi çekip çevirdi. Gazete yazarlarından Veli İbrahim, Kırımlıların milli hareketinde önemli bir rol oynadı. Gazetede Kırım’daki toprak meselesindeki haksızlıklar (Tatar köylülerinin topraksızlaştırılması) ele alındı, Tatarlarının ellerinden alınan hakların geri verilmesi talep edildi, mutaassıp Tatar uleması eleştirildi, Çarlık yönetimini tenkit eden yazılar yazıldı. Gazete 1908’de kapatıldı

Rusya’da Kazan Tatarcasıyla yayınlanan ilk gazete Kazan Muhbiri idi. Gazete, Kazan’ın soylu ailelerinden Avukat Seyitgerey Mirza Alkin ve Yusuf Akçura tarafından 29 Ekim 1905’te çıkarıldı. Gazeteyi çekip çeviren kişi Akçura idi.

Rusya Müslümanlarının milli ve dinî kimlikleri iç içe geçmişti; kendilerini tanımlarken Müslüman tabirini kullanmaktaydılar. III. Kongrenin zabıtlarında konuşulanlara bakıldığında Rusya Tatarları, Kazan Müslümanları ve daha sıklıkla Rusya Müslümanları tabirlerinin kullanılmakta olduğu görülür. Kongreler “Bütün Rusya Müslümanları” adı altında yapılmıştır. Türk kavimlerinden bahsedilirken çoğu kez “Kırım, Kafkas, Kazak, Türkistan Müslümanları” deniliyordu. TatarBaşkurtlar için ise İdil Boyu Müslümanları veya İç Rusya Müslümanları tabirleri kullanılıyordu. Aydınlar birlik fikrinden bahsettiklerinde Rusya’daki Müslüman kavimlerin birliğini kastediyorlardı. Yusuf Akçura: “Bizlere de milliyet esasına dayanan bir siyasi ittifak teşkil etmek lazımdır” derken “milliyet”ten etnik bir anlam kastetmiyordu. Zaten bundan hemen sonra söylediklerinden (milliyet-i İslamiye) bunu dinî anlamda kullandığı açıktır

1877-78 Osmanlı-Rus savaşı sırasında Türkmenler arasında seyahat eden Mehmed Emin Efendi (1854-1925), Osmanlı padişahının ve Halifenin payitahtından gelmiş olduğu için büyük bir iltifatla karşılanmıştı. Gittiği her yerde (Gümüştepe, Ürgenç ve Hive’de) Türkmenlerin duygusal bir bağ ile Halifeye bağlı olduklarını görmüştü. Türkmenler ona Rusya ile savaşın nasıl gittiğini soruyor, Osmanlı askerinin muzafferiyeti için dua ediyorlardı. “Bizim asıl hükümdarımız, Peygamberimizin dahi vekili olan Âl-i Osman padişahı olduğunu bilir isek de çi-faide [ne fayda] ki uzaklığımız mâni oluyor” diyorlardı. Plevne kahramanı Osman Paşa’nın Rusları perişan ettiği haberi onları sevince boğuyordu. Doğru cevap B’dir.

Rusya Müslümanları arasında milliyet fikrinin gelişmesi de aydınları Osmanlı ülkesine yöneltti. Pan-Slavist fikirlere tepki duyarak milli duyguları uyanan İsmail Gaspıralı, 1867 yılında Girit isyanı sırasında bir arkadaşıyla beraber Osmanlı Türklerine yardım etmek niyetiyle yola çıktıysa da Odesa’da durduruldu. 1871’de İstanbul’a gitmeyi ve orada Türk subayı veya memuru olmayı kurdu. Fakat iyi bir memur olabilmek için Fransızca öğrenmek gerektiğini düşünüyordu. Bu yüzden, önce Paris’e gitmeyi, orada bir müddet kalıp Fransızcayı adamakıllı öğrendikten sonra İstanbul’a gelmeyi tasarladı. 1872 senesi sonbaharında Paris’e gitti ve orada iki sene kaldı. 1874’te İstanbul’a geldi. Burada memuriyete girme girişimleri sonuçsuz kaldı. İsmail Bey İstanbul’da kaldığı bir yıl içinde Osmanlı matbuatını inceledi; İstanbul’u, Osmanlı Devleti’ni ve bunları idare edenleri gözlemledi. Gaspıralı’nın yazarlığı da İstanbul’da başladı. İstanbul’dan yazdığı yazılar Moskova ve Petersburg’un Rus gazetelerinde yayınlandı (Akçura 1928: 356). Doğru cevap A’dır.

Ahmed Midhat Efendi (1844-1912): Osmanlı Türkleri içinde Rusya Müslümanlarını etkileyen en önemli simadır. Onun eserleri sadece Rusyalı âlimler ve talebeler arasında değil, köylerdeki kadın ve kızlar arasında da yayıldı. Kuzey Türklerinin tanınmış yazarı Rızaeddin b. Fahreddin onun Terbiyeli Çocuk adlı eserinden esinlenerek Terbiyeli Bala (Kazan, 1908) adlı bir kitapçık yazdı. Tatarlardan Gılman Ahund ve Muhammed Şakir Ramiev onun eserlerini tavsiye etmekteydi. İstanbul’daki Tatar öğrenciler Ahmed Midhat Efendi ile daima temas halindeydi. Sade ve kolay anlaşılır bir Türkçeyle yazması, okuyucuyu sıkmayan, öğretici nitelikteki eserleri onu Rusya Türklerinin gözünde ilginç bir sima hâline getirdi. Doğru cevap B’dir.

Rusya’da Meşrutiyet döneminin başlamasıyla birlikte bazı idealist Osmanlı muallimlerinin Rusya’daki din kardeşlerine yöneldikleri görülmektedir. Bunlardan biri Ömer Sami [Arbatlı] (1881-1951) adında bir muallimdi. Rusya Müslümanlarının aydınlanmaya daha fazla ihtiyaçları olduğunu düşünen Ömer Sami, bir arkadaşıyla beraber 1905’te Akmescit’e gitti ve bu şehirde yeni açılan bir rüştiye mektebinde muallim oldu. Fakat çok geçmeden Kırım’daki durumun hiç de hayal ettikleri gibi olmadığını anladı. Daha önce öğütlendikleri için, mutaassıp mollaların tepkisini çekmemeye gayret ettiler; fesi çıkarıp sarıkla dolaştılar. Bu kıyafetlerle camilerde görünüp özellikle Kur’an okuma ve okutmada yerli mollalardan üstün olduklarını göstermeye çalıştılar. Bunun sonunda bazı mollaların sempatisini kazandılarsa da bazıları daima onların karşısında oldular; bu mollalar Osmanlı muallimlerini kendilerine rakip olarak gördüler. Doğru cevap A’dır.

90

Akçura’nın en önemli girişimi Türk Yurdu adındaki ilim ve kültür dergisini çıkarmak oldu. 1911 yılı sonundan itibaren yayınlanmaya başlayan bu dergiyi ilk nüshasından itibaren bazı kısa aralar dışında 6 yıl boyunca yönetti. Dönemin en parlak aydınlarını bu dergide toplamayı başardı. Dergi, İdil boyunda ve Türkistan’da da okunuyordu. Derginin asıl amacı Türk kavimlerinin birbirini tanımaları için Türk dünyasının her tarafında olup bitenleri, Türk dünyasında gelişen fikir akımlarını ve Türk kavimlerinde doğan edebiyatı bütün Türk dünyasına duyurmaktı. Rusya ve Osmanlı Türkleri arasında bir kültür köprüsü oluşturan bu dergi Orenburglu Tatar zenginlerinden Mahmud Bay Hüseynov tarafından desteklendi. Türk birliği çizgisinde yürüyen dergide Rus kültürüne de saygın bir yer verilmekteydi. Doğru cevap D’dir.

Rusya’dan gelen Türk aydınları oldukça iyi bir donanımla geliyorlardı. Bu aydınların hemen hepsi halkçılık akımından ve inkılâpçı fikirlerden etkilenmişlerdi. Bunlar içinde, edebiyatçı ve eylem adamı olan Kazanlı Ayaz İshakî’nin (1878-1954) ayrı bir yeri vardır. Ayaz İshakî, 1900’lü yılların başından beri inkılâpçı bir oluşumun liderliğini yaptı. Çıkardığı gazete ve etrafına topladığı genç aydınlarla birlikte sosyalist ve aynı zamanda Tatar milli çıkarlarını savunan yönelişe öncülük etti. Onun asıl amacı, Çarlık döneminde sindirilmiş olan Tatar halkını sarsmak ve harekete geçirmekti. O zamanlar Rusya’da bunun için elverişli bir ortam mevcuttu. Grubuyla beraber Tatar siyasi hayatında önemli roller oynadıktan sonra baskı yıllarında hapis yattı, sürgüne gönderildi. Doğru cevap C’dir.

1910 yılı başında, Rusya Müslümanlarının tanınmış seyyahlarından Sibiryalı Abdürreşid İbrahim İstanbul’a geldi. Gezip gördüğü yerler hakkında verdiği konferanslarla büyük ilgi topladı. Kendisi gibi Rusya Müslümanlarından olan Troyskili Ahmed Taceddin’le beraber Teârüf-i Müslimîn (1910-1911) adında bir dergi çıkardı. Bu, Tatarların Rusya dışında çıkardıkları ilk dergiydi. Derginin amacı, teârüf (tanıştırmak) idi; Müslüman toplulukları (özellikle Osmanlı ve Rusya Müslümanlarını) birbiriyle tanıştırmayı hedefliyordu. Dergi, Rusya ve Türkistan’ın değişik yerlerinde muhabirler görevlendirerek bunlar aracılığıyla alınan bilgileri yayınladı. Bu yolla Osmanlı kamuoyunu buralardaki gelişmelerden haberdar etmeye çalıştı. Yazar kadrosunun çoğunu Rusya kökenli aydınların oluşturduğu dergide kadın meselesi ve eğitim reformu gibi konular önemli bir yer tutmaktaydı. Dergide Troysk (Troitsk), Kazan, Akmescit, Kazakistan, Orenburg, Sibirya, Buhara, Hive ve Çin Türkistanı gibi yerlerden haberler ve mektuplar da yer almaktaydı. Doğru cevap C’dir.

Tatar aydınları içinde Meşrutiyet dönemi İstanbul’unu en iyi gözlemleyen kişi Fatih Kerimî’dir (1870-1937). 1892-97 yılları arasında İstanbul’da Mülkiye Mektebinde okuyan Kerimî, 1912 yılı sonunda, Bulgarlar’ın Çatalca’ya kadar geldikleri bir zamanda, yeniden İstanbul’a geldi. İstanbul’da kaldığı 4 ay boyunca dönemin aydınlarıyla görüştü. İstanbul Mektubları adıyla kitaplaştırdığı izlenimleri, Türk aydınlarının ve toplumunun felaket yıllarındaki ruh halini çok iyi bir şekilde yansıtmaktadır. Eserin hemen her yerinde Rusya Tatarları ile Osmanlı Türklerinin kültür seviyeleri, psikolojileri ve aydınları karşılaştırılmaktadır. Doğru cevap D’dir.

Osmanlı eğitim sistemine en esaslısı eleştirileri yönelten kişi Yusuf Akçura oldu. Onun eleştirilerini dört noktada toplamak mümkündür:

Doğru cevap E’dir.

Birinci Dünya Savaşından sonra İstanbul, hızla Türk dünyasının cazibe merkezi olma özelliğini kaybetti. Savaşın yenilgiyle bitmesi ve İttihat ve Terakkinin dağılmasıyla Türkçü aydınlar sıkıntılı bir döneme girdiler. Türk dünyasına ilgi duyan aydınlardan birçoğu Malta’ya sürgün edildiler. Ülkenin içinde bulunduğu durumdan sorumlu tutuldular. 1923’te kurulan Türkiye Cumhuriyeti Türk birliği siyasetinden uzak durmaya özen gösterdi. Atatürk’ün izlediği milli siyaset, Türkiye sınırları içinde, kendi gücüne dayanarak, milletin ve ülkenin bayındırlığı için çalışmaktı. Türkiye’de şekillenen yeni ortamda Türkçülük İttihatçılığın bir devamı olarak algılanmaya başlandı. Türk birliği gibi konuları serbestçe tartışma ortamı kalmadı. 1925 yılı gazetelerinde sıklıkla Türk-Sovyet yakınlaşmasından söz edilmekte, Sovyetler hakkında olumlu yazılar yayınlanmaktaydı. Moskova’ya gidip dönen yazar ve sanatçılar izlenimlerini yazarak Türkiye’nin Ruslardan neler öğrenebileceklerini yazmaktaydılar. Böyle bir dostluk havası içinde Sovyetleri rahatsız edebilecek her türlü yayın ve faaliyetler kısıtlandı. 1920’li yılların ortalarından itibaren Türkiye’deki Türkistanlı ve Azerbaycanlı liderler çeşitli zorluklar ve engellemelerle karşılaştılar. Rusyalı Türk göçmenlerin faaliyetleri kısıtlandı, çıkardıkları dergiler zararlı yayınlar oldukları gerekçesiyle kapatıldı. Rusya ve Türkiye Türkleri arasındaki ilişkiler durma noktasına geldi. Bu durum, Sovyet döneminin sonuna kadar devam etti. Doğru cevap E’dir.